RZGAR ENERJS SANTRALLARININ TRKYE ELEKTRK SSTEMNE ENTEGRASYONU

Prof. Dr. Muammer ERM

Orta Dou Teknik niversitesi, retim yesi G Kalitesi Milli Projesi, Proje Yneticisi TBTAK-Uzay Aratrma Enstits, Danman

Mart 2009

NSZ

Bu raporun amac Trkiye de rzgar kaynandan byk lekli elektrik enerjisi retiminin gerekletirilebilmesi ve rzgar santrallarnn problemsiz bir ekilde elektrik sistemine entegrasyonu iin gerekli nlemleri saptamak ve bunlarn uygulanabilirliini tartmaktr. Bu almalarn gerekletirilebilmesi iin mevcut rzgar santrallarnn anlk ve gnlk elektriksel g retim verilerine ihtiya duyulmu, ancak lkede byle bir veri tabannn olmad grlmtr. Raporda kullanlan veriler eitli kaynaklardan zorluklarla toplanan veriler olup, rzgar kayna ve mevcut rzgar santrallarna ilikin tam takm veri olma zellii tamamaktadr. Bu verilerin toplanmasnda byk katklar olan TEA, EA ve G Kalitesi Milli Projesi teknik personeline teekkrlerimi sunarm.

___________________________________________________________________________ Bu raporda verilen veri ve deerlendirmeler bu raporda sz geen kamu kurulular, kamu ve zel irketler aleyhine kullanlamaz.

2 / 57

NDEKLER

1 GENEL 2 RZGARSANTRALLARININKARAKTERSTKZELLKLER 3 SUPOMPALAMAYADAYALIHDROELEKTRKSANTRALNEDR? 4 RZGARSANTRALLARININELEKTRKEBEKESNEENTEGRASYONUKONUSUNDAGENEL DEERLENDRME 5 SUPOMPALAMAYADAYALIDEPOLAMASSTEMNNRZGARSANTRALLARINA ENTEGRASYONU

4 9 13

17

29

6 SUPOMPALAMAYADAYALIDEPOLAMASSTEMLEDONATILMIHIDROELEKTRKSANTRAL 38 7 SUPOMPALAMAYADAYALIDEPOLAMASSTEMNNMEVCUTHDROELEKTRKSANTRALLARA ENTEGRASYONU 42 8 RZGARENERJSZLEMEMERKEZ SONU 47 56

3 / 57

RZGAR ENERJS SANTRALLARININ TRKYE ELEKTRK SSTEMNE ENTEGRASYONU

GENEL

lkelerin elektriksel g talebi gnlk, aylk ve yllk dnemlerde nemli deiimler gstermektedir. Bunlara ilikin leksiz deiimler ekil 1-3 de verilmitir. Gnlk yk deiim erisinde Tepe Yk (Peak Demand) ve Minimum Yk (Minimum Load) elektrik retim kaynaklarnn planlanmasnda byk nem tamaktadr. Genellikle minimum yk, Baz Yk G Santrallar (Baseload Power Plant) tarafndan karlanmaktadr. Bu santrallar Nkleer ve Kmr Santrallardr. Ancak, su kaynaklar gl ve rejimleri kararl corafyalarda Hidroelektrik Santrallar da ayn amala kullanlabilmektedir. Trkiye de elektrik enerjisi retiminin saatlk bazda (MWh/saat) ve bir gn boyunca dalm ekil 4-6 da verilmitir. Bu eriler ayn zamanda bir gn boyunca santrallarn birer saatlik ortalama g retimini dorudan vermektedir. ekil 4, 2008 yl iin saatlik bazda ortalama g retimi ve bunun kaynaklara dalmn gstermektedir. 2008 ylnn 8 Ocak Sal gn elektriksel g retimindeki saatlik ortalama deimeler ekil 5 de verilmitir. ekil 6 ise 10 Aralk 2008 gn (Kurban Bayram) saatlik ortalama g deimelerini gstermektedir. Bu erilerden aada sralanan sonulara ulamak mmkndr. Trkiye de kmr ve doal gaz santrallar baz yk retim santrallar olarak kullanlmaktadr. Bu dnyadaki eilimle bir lde elimektedir. 2008 yl saatlk bazda ortalama g retim deerleri kullanldnda maksimum g retiminin 25 GW minimum retimin ise 18 GW dolaynda olduu grlmektedir. 8 Ocak 2008 Sal gnne ilikin eri incelendiinde maksimum saatlk ortalama g retiminin 30 GW minimum deerin ise 19 GW civarnda olduu grlmektedir. 10 Aralk 2008 bayram gnne ilikin eri incelendiinde maksimum ve minimum saatlk ortalama g deerinin, beklendii zere, nemli lde dt grlmektedir (17.5 GW ve 12.5 GW). Dnyadaki eilimin tersine maksimum yk talebinin doalgaz santrallar yerine hidroelektrik santrallar tarafndan karland grlmektedir. Halihazrda Rzgar Santrallarnn Trkiyedeki elektrik enerjisi retimi ierisindeki pay son derece dktr. 4 / 57

Rzgar, aralkl ve darbeli bir enerji kaynadr. Bu kaynakta saatlik ve gnlk bazda radikal deiiklikler olmakta ve hatta, rzgar rejimi belirli bir konumda bir yldan dier yla nemli deiiklikler gsterebilmektedir. Bu zelliklerden daha nemli olan bir dier zellik ise rzgar satrallarnn elektriksel g retiminin sistem operatrnn kontrolu dnda gereklemesidir. Bu nedenle rzgardan elektrik retiminin elektrik talebi ile uyumlandrlmas mmkn olamamaktadr. Rzgardan elektrik enerjisi retiminin yukarda zetlenen sakncalar dikkate alnarak, rzgardan retilen elektrik enerjisinin toplam ierisindeki paynn en ok %10 olabilecei genel kabul gren bir gerektir. %10luk retim payn dahi tutturabilmek son derece zordur. Bunun nedeni rzgar rejiminin durgunluk dnemlerine (calm periods) girdii zaman o lkede rzgar santrallarn belli lde ikame edecek scak yedein mevcut olma zorunluluudur. Pek ok lkede (rnek olarak AB lkeleri) bu problem ilgili lkenin iletim sisteminin evre lkelere bal olmas nedeniyle nemli lde zlebilmektedir. Durgunluk dnemlerinde oluabilecek elektrik arz eksii dier lkelerden ithal edilen elektrik ile karlanabilecektir. Trkiye asndan durum nemli lde farkldr. 2008 yl itibariyle kurulu g yaklak 40 GW, scak yedek sadece 0.8 GWdr. Trkiyenin AB Enterkonnekte Sistemine (UCTE) Yunanistan ve Bulgaristan zerinden balanmas planlanmtr. Bu balant yaklak olarak 2 GWlk bir enerji transferine izin verecektir. Ancak bu balantnn gerekletirilebilmesi iin gerekli koullar henz olgunlatrlamamtr. Bunun temel nedeni Trkiye Elektrik Sistemi nin frekans hassasiyetinin 200 mHz UCTE, frekans hassasiyetinin ise 50 mHz olmasdr. Bu deerlerin u anda ayn yaplamamas nedeniyle iki sistem arasnda G Salnmlar (Interarea Power Oscillations) olmas beklenmektedir. Ayrca bu balant gerekletikten sonra Trkiye de scak yedein 300 MW dzeyine drlmesi planlanm olup UCTE balantsnn scak yedek olarak kullanlmas kesin olarak dnlmemektedir. Bu nedenlerle, enerji zkaynaklar yeterli olmayan lkemizde rzgar enerjisi potansiyelin dikkate deer boyutlarda kullanlabilmesi iin u anda hemen radikal kararlarn alnmas gerekmektedir.

5 / 57

ekil 1. lkelerin Elektriksel G Talebi (Gnlk Deiimler) [1]

6 / 57

ekil 2. Trkiye Elektrik letim Sistemine Giren Enerji (2004 Yl Aylk Deiimler) [2]

ekil 3. Trkiye Elektrik Sistemi Puant G ve Enerji Talebi (Yllk Deiimler) [2] 7 / 57

ekil 4. 2008 yl iin Trkiyede Saatlik Bazda Ortalama G retimi ve Kaynaklara Dalm [2]

ekil 5. 8 Ocak 2008 Sal Gn Elektriksel G retimindeki Saatlik Ortalama Deimeler ve Kaynaklara Dalm [2] 8 / 57

ekil 6. 10 Aralk 2008 gn (Kurban Bayram) Saatlik Ortalama G Deimeleri ve Kaynaklara Dalm [2]

RZGAR SANTRALLARININ KARAKTERSTK ZELLKLER

Birden fazla Rzgar Enerjisi Dnm Sisteminin (Wind Energy Conversion System) dar bir corafya ve benzer bir toporafyaya kurulmasndan oluan bir Rzgar iftlii (Wind Farm) tek bir noktadan elektrik datm veya iletim sistemine balanacaktr. Ayn rzgar tarlas iersinde yer alan rzgar enerjisi dnm sistemlerinin aktif g retim erileri zaman ekseninde neredeyse her bir sistemin k g erisi ile ayn olacaktr. Balkesir ve anakkale il snrlar ierisinde kurulu bulunan iki rzgar iftliinin yaklak birer haftalk aktif ve reaktif g deiim kaytlar 1 sn, 1 dk ve 15 dklk ortalama veriler olarak ekil 7 ve 8de verilmitir. Bu erilerden anlalaca zere rzgar iftliinin k gc dk ve zellikle saat baznda byk deikenlik gstermektedir. Dakika ve saat bazndaki deimeler rzgar iftliinin k ularna nt balanacak olan Statik Senkron Kompanzatr (STATCOM) tr Esnek AA letim Sistemleri (FACTS) kullanarak kompanze edilebilir. Bu tr bir sistemin DA banda yeterli enerji depolama kapasitesi olmaldr. Byle bir sistem ayn zamanda Aktif G Filtresi (APF) olarak da davranacak ekilde tasarlanabilir. Byle bir sistemin tesisi rzgar iftliinden kaynaklanacak G Kalitesi Problemlerinin zm iin de kullanlacaktr. Saat bazndaki bu deimeleri karlama, dzeltme veya dengelemek iin ok 9 / 57

1 Saniyelik Ortalama

1 Dakikalk Ortalama

15 Dakikalk Ortalama ekil 7. Balkesir Rzgar iftlii G Deiimleri [3] 10 / 57

1 Saniyelik Ortalama

1 Dakikalk Ortalama

15 Dakikalk Ortalama ekil 8. anakkale Rzgar iftlii G Deiimleri [3] 11 / 57

hzl tepki gsterebilen elektrik retim santrallarna (gaz trbinli santraller ve/veya hidroelektrik santrallar) ihtiya vardr. Rzgar iftliklerinin says artp bunlar daha geni bir corafyaya yayldka toplam k g erisindeki dalgalanmalar giderek azalacaktr. Buna ilikin grafiksel bir canlandrma ekil 9da verilmitir. Eer bir lkede rzgar kaynandan toplamda retilen elektriksel gcn ksa, orta ve uzun dnem dalgalanmalar baka bir kaynak veya sistem tarafndan dengelenmez ise nominal frekansa (50 Hz) karlk gelen elektrik g arz- talep dengesi bozulacak ve frekansta kabul edilemez byklklerde deimeler meydana gelebilecektir. Arz art frekansn ykselmesine, talep art ise frekansn dmesine neden olur. stenmeyen bu durumun giderilmesi iin aadaki trden nlemlerin birinin veya hepsinin acilen alnmas gerekmektedir.

ekil 9. Rzgar iftliklerinin Saysna ve Corafi Dalmna Bal Olarak Toplam k Gc Erisindeki Dalgalanmalar [4]

12 / 57

1. 2. 3.

Rzgar Enerjisi Depolama Sistemlerinin Kurulmas (Su pompalamaya dayal depolama, Basnl havaya dayal depolama, Hidrojen reterek depolama vb.) Scak kurulu gcn arttrlmas ve/veya lkenin evre lkeleri ile enterkonnekte edilmesi. Rzgar Enerjisi Dnm Sistemleri iin yeni teknolojiler gelitirilmesi.

Bu nlemler iersinde yaplabilirlii en yksek olan seenek Su Pompalamaya Dayal Depolama (Pumped Water Storage) sistemidir.

SU POMPALAMAYA DAYALI HDROELEKTRK SANTRAL NEDR?

Su pompalamaya dayal (pumped water storage) tipik bir, hidroelektrik santraln kesitine ilikin izim ekil 10da verilmitir. Alt rezervuardan elektrik enerjisi kullanlarak ekilen su daha yksek bir koda pompalanarak st rezervuarda potansiyel enerji biiminde depolanacaktr. Gerektiinde st rezervuarda depolanan su tekrar salnarak elektrik enerjisi retiminde kullanlacaktr. Bu evrimin dnm verimlilii kullanlan teknolojiye bal olarak %7080 aralnda deiecektir. Bu tr bir uygulamada ayn elektromekanik donanm kullanlarak (pompa/trbin, motor/generatr) her iki ynl enerji dnm gerekletirebilir. Dnyada pek ok lkede su pompalamaya dayal hidroelektrik santrallar yaygn olarak

kullanlmaktadr. Bu tr sistemler mevcut bir hidroelektrik santrala entegre edilmi olarak veya tamamen ayr bir yap olarak tesis edilmi bulunmaktadr. Hatta, az sayda olmakla birlikte, denizden su ekip depolayan ve tekrar denize veren su pompalamaya dayal hidroelektrik santrallar mevcut bulunmaktadr. (ekil 10-14). Su pompalamaya dayal hidroelektrik santral dnyada maksimum yk talebini karlamak amacyla dnlm ve bu amala kullanlagelmektedir. Bu sistem yle almaktadr. Gnn belirli bir dneminde, o ebekedeki yk talebinin baz yk retim santrallarnn retiminin altna dmesi durumunda baz yk retim santrallarndaki g fazlal elektromekanik donanm motor-pompa kipinde altrlarak su pompalama yoluyla st haznede depolanacaktr. Maksimum yk koullar olutuunda ise elektromekanik donanm trbin-generatr kipinde altrlarak daha nce depolanan su salnarak elektrik enerjisi retilecek ve bylece arz-talep dengelenecektir. Bu alma biimine ilikin bir gsterim ekil 15de verilmitir. 13 / 57

ekil 10. Tennessee Valley Authoritynin Racoon Danda Pompal Depolama Sistemi [5]

ekil 11. rlandada st Rezervuar ve Alt Gln Kubak Grnts

14 / 57

ekil 12. st Rezervuarn Panoramik Grnts (Kapasite: 2.3 Milyon m3 su)

ekil 13. Reversible Pompa Trbinleri (Geodetic Head: 285.75 m)

ekil 14. Jocassee Su Depolamal Hidroelektrik Santral (4 niteli) Kapasite: 610 MW; Yer: Gney Carolina 15 / 57

ekil 15. Su Pompalamaya Dayal Hidroelektrik Santraln alma Prensibi

16 / 57

Dnyada u ana kadar rzgar santrallarna entegre herhangi bir su pompalamaya dayal depolamal hidroelektrik santral uygulamas yaplmamtr. Bu konuda gelitirilmi baz fikir projeleri literatrde yer almtr. 4 RZGAR SANTRALLARININ ELEKTRK EBEKESNE ENTEGRASYONU KONUSUNDA GENEL DEERLENDRME

2008 yl sonu itibariyle Trkiyede kurulu bulunan rzgar santrallarnn aylk elektrik enerjisi retimleri ve Kapasite Faktrleri (Yk Faktrleri veya Kapasite Kullanm Faktrleri) hesaplanmtr. Yap-let-Devret (YD) tipi rzgar santrallarnn 2008 yl aylk elektrik enerjisi retim deerleri ekil 16da verilmitir. ekil 17 ise 2008 ylnda Trkiyede rzgar santrallar tarafndan retilen toplam elektrik enerjisinin (YD + Serbest) aylk dalmn vermektedir. Tm rzgar iftliklerinin 2008 ylnda aylk bazda rettikleri elektrik enerjisi ayr ayr ekil 18-33de verilmitir. Bu rzgar iftliklerinin anlk (1 sn, 1 dk veya 15 dk ortalama) elektriksel g retimlerine ilikin G Kalitesi Milli Projesi kapsamnda Mobil G Kalitesi lm Sistemleri ile yaplan yaklak bir haftalk lmler dnda Trkiyede herhangi bir veri bulunmamaktadr. u anda, sadece Balkesir-Bandrmada kurulu bulunan Bares A.. rzgar iftlii G Kalitesi Milli Projesi kapsamnda gelitirilen G Kalitesi zmleyicisi yardmyla Ankarada kurulu bulunan G Kalitesi zleme Merkezinden kesintisiz olarak izlenmektedir. Bu verilerin nda aadaki deerlendirmeler yaplabilir: Kurulu bulunan rzgar iftliklerinin toplamnn 2008 ylna ilikin ortalama Kapasite Faktr %25.2, bu iftlikler arasnda en yksek Kapasite Faktr %44.6, en dk deer ise %8.7 olarak hesaplanmtr. Sz konusu iftlikler corafi blge olarak lkenin en rzgarl yerlerinde kurulmu olmasna ramen, kapasite faktrleri ok dk gereklemektedir. Bunun temel nedenlerinin yeterli toporafik alma yaplmamas ve ksmen yanl teknoloji seimi olduunu dnmekteyim. Toplam retim aydan aya ok byk farkllklar gstermektedir. Rzgar iftlikleri tarafndan yaplan toplam elektriksel g retimine ilikin gemie ynelik yeterli bilgi olmamann tesinde, u anda da izlenmemektedir. Bu amala, bu raporun ileriki blmlerinde anlatlaca zere bir Rzgar Santrallar zleme Merkezinin kurulmas kanlmaz gzkmektedir. Ancak bu ekilde, rzgar santrallarnn anlk, saatlik, gnlk, aylk ve yllk bazda elektrik ebekesi zerindeki etkilerini kestirmek ve alglamak mmkn olabilecektir. 17 / 57

YID Rzgar Toplami 7000 Toplam retim = 48817 MWh Yk Faktr = % 32

6000

5000

MWh / ay

4000

3000

2000

1000

May H T A Aylar (2008 yili)

Ek

ekil 16. Yap-let-Devret Rzgar Santrallarnn 2008 Yl Toplam retiminin Aylara Dalm [6]
x 10
4

Serbest + YID

12

10

Toplam retim = 816572 MWh Yk Faktr = % 25.5

8 MWh / ay

May H T A Aylar (2008 yili)

Ek

ekil 17. Trkiye Genelinde Rzgar Santrallarnn 2008 Yl Toplam retiminin Aylara Dalm [6] 18 / 57

Alize A.S. 600 Izmir - Cesme / 1.5 MW Toplam retim = 3687 MWh Yk Faktr = % 30.6

500

400 MWh / ay

300

200

100

May H T A Aylar (2008 yili)

Ek

ekil 18. zmir-emede Kurulu Alize A..ye ait Rzgar Santralnn 2008 Yl Enerji retiminin Aylara Dalm [6]
Bares A.S 16000 14000 12000 10000 MWh / ay 8000 6000 4000 2000 0 Balikesir - Bandirma / 30 MW Toplam retim = 117238 MWh Yk Faktr = % 44.6

May H T A Aylar (2008 yili)

Ek

ekil 19. Balkesir Bandrmada Kurulu Bares A..ye ait Rzgar Santralnn retiminin Aylara Dalm [6] 19 / 57

Datca Res A.S 3500 Mugla - Datca / 28.6 MW Toplam retim = 3614 MWh Yk Faktr = % 8.7

3000

2500

MWh / ay

2000

1500

1000

500

6 7 8 Aylar (2008 yili)

10

11

12

ekil 20. Mula-Datada Kurulu Data RES A..ye ait Rzgar Santralnn 2008 Yl Enerji retiminin Aylara Dalm [6]
Anemon A.S 12000 Canakkale - Intepe / 30.4 MW Toplam retim = 84078 MWh Yk Faktr = % 31.6

10000

8000 MWh / ay

6000

4000

2000

May H T A Aylar (2008 yili)

Ek

ekil 21. anakkale-ntepede Kurulu Anemon A..ye ait Rzgar Santralnn 2008 Yl Enerji retiminin Aylara Dalm [6] 20 / 57

Deniz A.S 4500 4000 3500 3000 MWh / ay 2500 2000 1500 1000 500 0 Manisa - Akhisar / 10.8 MW Toplam retim = 31177 MWh Yk Faktr = % 33

May H T A Aylar (2008 yili)

Ek

ekil 22. Manisa-Akhisarda Kurulu Deniz A..ye ait Rzgar Santralnn 2008 Yl Enerji retiminin Aylara Dalm [6]
Mare A.S 16000 14000 12000 10000 MWh / ay 8000 6000 4000 2000 0 Izmir - Cesme / 39.2 MW Toplam retim = 117257 MWh Yk Faktr = % 34.1

May H T A Aylar (2008 yili)

Ek

ekil 23. zmir-emede Kurulu Mare A..ye ait Rzgar Santralnn 2008 Yl Enerji retiminin Aylara Dalm [6] 21 / 57

Sayalar Res A.S. 14000 Manisa- Akhisar / 30.6 MW Toplam retim = 54078 MWh Yk Faktr = % 30.3

12000

10000

MWh / ay

8000

6000

4000

2000

May H T A Aylar (2008 yili)

Ek

ekil 24. Manisa-Akhisarda Kurulu Sayalar RES A..ye ait Rzgar Santralnn 2008 Yl Enerji retiminin Aylara Dalm [6]
Baki A.S 18000 16000 14000 12000 MWh / ay 10000 8000 6000 4000 2000 0 Balikesir - Samli / 90MW Toplam retim = 88897 MWh Yk Faktr = % 12.3

6 7 8 Aylar (2008 yili)

10

11

12

ekil 25. Balkesir-amlda Kurulu Baki A..ye ait Rzgar Santralnn 2008 Yl Enerji retiminin Aylara Dalm [6] 22 / 57

2.5

x 10

Innores A.S

Izmir - Aliaga / 42.5 MW Toplam retim = 98048 MWh Yk Faktr = % 28.7

1.5 MWh / ay

0.5

May H T A Aylar (2008 yili)

Ek

ekil 26. zmir-Aliaada Kurulu nnores A..ye ait Rzgar Santralnn 2008 Yl Enerji retiminin Aylara Dalm [6]
Dogal A.S 6000 Canakkale - Gelibolu / 14.9 MW Toplam retim = 42518 MWh Yk Faktr = % 32.6

5000

4000 MWh / ay

3000

2000

1000

May H T A Aylar (2008 yili)

Ek

ekil 27. anakkale-Geliboluda Kurulu Doal A..ye ait Rzgar Santralnn 2008 Yl Enerji retiminin Aylara Dalm [6] 23 / 57

Ertrk A.S 16000 14000 12000 10000 MWh / ay 8000 6000 4000 2000 0 Istanbul - Catalca / 60 MW Toplam retim = 80194 MWh Yk Faktr = % 26.2

May H T A Aylar (2008 yili)

Ek

ekil 28. stanbul-atalcada Kurulu Ertrk A..ye ait Rzgar Santralnn 2008 Yl Enerji retiminin Aylara Dalm [6]
Lodos A.S 6000 Istanbul - G.O.P. / 24 MW Toplam retim = 26010 MWh Yk Faktr = % 21.2

5000

4000 MWh / ay

3000

2000

1000

May H T A Aylar (2008 yili)

Ek

ekil 29. stanbul-G.O.Pda Kurulu Lodos A..ye ait Rzgar Santralnn 2008 Yl Enerji retiminin Aylara Dalm [6] 24 / 57

Sebenoba Res A.S 12000 Antakya / 31.2 MW Toplam retim = 47035 MWh Yk Faktr = % 20.7

10000

8000 MWh / ay

6000

4000

2000

May H T A Aylar (2008 yili)

Ek

ekil 30. Antakyada Kurulu Sebenoba RES A..ye ait Rzgar Santralnn 2008 Yl Enerji retiminin Aylara Dalm [6]
ARES A.S 2000 1800 1600 1400 1200 MWh / ay 1000 800 600 400 200 0 O S M N May H T A Aylar (2008 yili) E Ek K A Izmir - Cesme / 7.2 MW Toplam retim = 13387 MWh Yk Faktr = % 21.2

ekil 31. zmir-emede Kurulu Ares A..ye ait Rzgar Santralnn 2008 Yl Enerji retiminin Aylara Dalm [6]

25 / 57

BORES A.S. 5000 4500 4000 3500 3000 MWh / ay 2500 2000 1500 1000 500 0 O S M N May H T A Aylar (2008 yili) E Ek K A Canakkale - Bozcaada / 10.2 MW Toplam retim = 35430 MWh Yk Faktr = % 39.7

ekil 32. anakkale-Bozcaadada Kurulu Bores A..ye ait Rzgar Santralnn 2008 Yl Enerji retiminin Aylara Dalm [6]
Serbest retim Sirket Rzgar Toplami

12

x 10

10

Toplam retim = 767755 MWh Yk Faktr = % 25.2

8 MWh / ay

May H T A Aylar (2008 yili)

Ek

ekil 33. Serbest Rzgar Santrallarnn 2008 Yl Toplam Enerji retiminin Aylara Dalm [6] 26 / 57

ekil 34te Almanyada rzgar santrallar tarafndan yaplan toplam elektriksel g retiminin bir haftalk sre boyunca deiimi verilmektedir. Almanya leinde toplam retim zaman zaman neredeyse 0 MW dzeyine dmektedir. Maksimum ve minimum g retim dzeyleri arasndaki fark toplam rzgar santrallar kurulu gc olan 5.6 GWa gre ok byk oranda (4.34 GW) deiebilmektedir. ekil 35de ise spanyada rzgar santrallar tarafndan retilen toplam elektriksel gcn bir gnlk deiimi verilmektedir. spanyada da benzer bir tablo ortaya kmaktadr. Maksimum ve minimum g retimleri arasnda ok byk fark olup, sistemde olan ksa devre arzalar toplam g retimini nemli lde etkilemektedir.

ekil 34. Almanyada Rzgar Santrallarnn Bir Haftalk retimi [7] Trkiyede elektrik retimi ve tketimi Trkiye Elektrik letim A.. (TEA) tarafndan ynetilmekte ve ancak bu ekilde arz-talep dengesi 50 Hz 200 mHz ve nominal gerilimler etrafnda salanabilmektedir. TEA ubat 2009da 12.5 GW kurulu gcnde rzgar iftlikleri iin EPDKya balant gr vermitir. 2020 ylna kadar kurulmas dnlen rzgar iftliklerinin corafi konumlar ve izin verilen kurulu gler ekil 36daki Trkiye Haritas zerine ilenmitir. 2020 ylna doru 70 GW kurulu gce ulamas beklenen Trkiye Elektrik retim Kapasitesinin 12.5 GWlk blmn rzgar santrallar oluturacaktr. 27 / 57

Elektrik retimi dalgal ve darbeli olacak olan 12.5 GWlk bir kurulu gcn Trkiye Elektrik Sistemi zerinde olumsuz etkileri olaca imdiden sylenebilir. Bu nedenle, rzgar santrallarnn retimini baz yk retim santrallar karakteristiine yaklatrmak veya hi olmazsa bu dalgalanmalar yumuatmak amacyla imdiden acil nlemler saptanmal ve yakn gelecekte hayata geirilmelidir. Bu nlemlerden en nemlileri RZGAR SANTRALLARI ZLEME MERKEZnin kurulmas ve Trkiye Elektrik Sisteminin SU POMPALAMAYA DAYALI DEPOLAMA SSTEM ile donatlmasdr.

ekil 35. spanyada letim Sisteminde Rzgar Santrallarnn Bir Gnlk Elektrik Enerjisi retimi, Ksa Devre Arzalar Sonrasnda Geekleen Ani nemli retim Dsleri (Aniden bir Blgedeki Rzgar Santrallarnn Devre D Olmas) [7]

ekil 36. Trkiye Genelinde Kurulmas Dnlen Rzgar iftliklerinin Corafi Konumlar ve zin Verilen Kurulu Gler [8] 28 / 57

SU POMPALAMAYA DAYALI DEPOLAMA SANTRALLARINA ENTEGRASYONU

SSTEMNN

RZGAR

Burada ama, bir veya ayn corafi blgede kurulu birden fazla Rzgar iftliini (R) veya lkede kurulu bulunan tm R lerin toplam g retimini su pompalamaya dayal depolama sistemi ile tmletirerek, R lerin ok deiken olan g retimlerini bir baz yk elektrik santralnn sabit olan g retim profiline yaklatrmaktr.

Varsaymlar

1-Her bir rzgr iftlii, yllk bazda, kurulu gcnn %30u kadar yllk ortalama g retiminde bulunur. Yllk Ortalama G retimi: Pav = Yllk retilen kWh / (kW Kurulu G x 8760 saat/yl) 2- Bu santrallarn su pompalamaya dayal depolama sistemi yardmyla Baz Yk G Santrallar gibi sabit g retiminde bulunmas varsaylmtr. 3- Su pompalama / elektrik retimi evriminin verimliliinin %100 olduu varsaylmtr. Pratikte elde edilebilen gerek deer %7080 aralndadr. Bu nedenle elde edilen sonular %7080 orannda dzeltilerek, aradaki fark scak-yedek retim birimleri tarafndan kompanze edilmelidir. ekil 37de kurulu g 1.0 birim olan Rzgar iftlii 1 (R) in su pompalamaya dayal depolama sistemi ile tmletirilmesi ve iletilmesi gsterilmektedir. ekil 37-39 da aada verilen semboller kullanlmtr. Pw : Rzgar iftliinin anlk g retimi Pw(av) : Rzgar iftliinin ortalama g retimi Pp : Pompalama amacyla kullanlan anlk g Pw - Pp : Rzgar iftlii tarafndan retilip pompalamadan arta kalp ebekeye baslan anlk g Pgp: Pompalama sonucu depolanp gerekli zaman periyodunda elektriksel gce dntrlp ebekeye baslan anlk g

29 / 57

ekil 38 de her birinin kurulu gc 1.0 birim olan ve iki farkl corafi blgeye tesis edilmi bulunan iki adet rzgar iftliine ilikin deerlendirme yer almaktadr. En iyi durum olarak bu iki farkl corafyada elektrik enerjisi retimine uygun rzgarn farkl zamanlarda estii varsaylmtr. ekil 39 da her birinin kurulu gc 1.0 birim olan ve farkl corafi blgeye tesis edilmi bulunan adet rzgar iftliine ilikin deerlendirme yer almaktadr. En iyi durum olarak bu farkl corafyada elektrik enerjisi retimine uygun rzgarn farkl zamanlarda estii varsaylmtr. Bu karakteristiklerden aadaki deerlendirmeleri yapmak mmkndr: 1. Herbir rzgar iftliinin elektriksel g retimi orta ve uzun dnemde ok byk deiimler gstermektedir. Deiim aral anma gc (rated power) ile sfr gtr. 2. Tek bir rzgar iftlii iin su pompalamaya dayal depolama sistemi yksek bir pompa kurulu gc (Pp) ve daha dk bir generatr kurulu gc (Pgp) gerektirmekte olup asimetrik bir yap ortaya karmaktadr. Dier bir deyile bu zm pahal bir yatrm olmaktadr. Bu durumda ekonomik zm su pompalamaya dayal depolama sisteminin mevcut bir hidroelektrik santrala entegrasyonu olarak gzkmektedir. 3. En iyi durum iin, deiik corafi blgelerde kurulu rzgar iftlii says arttka pompalama gc (Pp) dmekte, pompalanan sudan elektrik retim gc (Pgp) ise artmaktadr. 4. Birden fazla rzgar iftliinin tek bir pompalamaya dayal depolama sistemi ile donatlmas halinde yine asimetrik bir yap ortaya kmakta ve en iyi durum iin dahi yksek bir generatr kapasitesi (Pgp) gerekmektedir. En kt durumun deiik corafi blgelerde elektrik retmeye uygun rzgarn benzer zaman aralklarnda estii varsayldnda, (Pp) kurulu gcnn ok daha byk deerlere ulaaca ve (Pgp) deerini aaca sylenebilir. 5. Rzgarn deiik corafi blgelerde zaman kar dalmnn toplanm ve snflandrlm bir bilgisi mevcut olmad iin su pompalamaya dayal depolama sisteminin en kt koula gre tasarlanmas gerekmektedir. Bu ise toplam rzgar santral kurulu gcnn %70ine ulaabilen bir pompalama gc (Pp) tesis edilmesini zorunlu klabilir. imdi bu almay Trkiye de 2020 ylna kadar kurulmas beklenen tm rzgar iftliklerine ynelik olarak tekrar edelim. Buradaki ama 12.5 GW toplam kurulu gce sahip olacak olan rzgar santrallarnn toplam k gcnn 30 / 57

tek bir su pompalamaya dayal depolama sistemi yardmyla regle edilmesidir. ekil 40 da En Kt Durum ve yi Durum olarak adlandrlan iki senaryo allmtr. En Kt Durum olarak Trkiye corafyasnda rzgarn toplam zamann %30 luk blmnde estii varsaylmtr. ekil 40 dan anlalaca zere bu senaryo Pp = 8.75 GW pompalama kurulu gc, ve Pgp = 3.75 GW elektrik retim gc tesisini gerektirmektedir. Byle bir yatrmn tahmini bedeli 8 Milyar dur. Byle bir tesis iki adet rezervuar, 3.75 GW kurulu gcnde pompa/trbin ve motor/generatr olarak alabilecek tersinir (reversible) elektromekanik donanm ve 5 GW kurulu gcnde sadece pompa-motor kipinde alacak elektromekanik donanma ihtiya gstermektedir. yi Durum daha gereki bir durumdur. Rzgar santrallarnn retimleri zaman iersinde yaylmtr. Pp = Pgp = 3.75 GW kurulu gcndeki tersinir elektromekanik donanm gerektiinde pompa-motor olarak dier zamanlarda ise trbin-generatr olarak alacaktr. Bu seenein tahmini yatrm bedeli 4 Milyar dur. Trkiye nin iinde bulunduu koullar iin 4 Milyar yatrm bedeli gereki olmayan ok yksek bir bedel olup 3.75 GW kurulu gce sahip tek bir pumped hydro da dnya leinde ok byk bir kurulu gtr. Ayrca 3.75 GW elektriksel g retiminin tek noktadan Trkiye ye iletilmesinde mevcut iletim sistemi altyapsnn yetersiz kalaca aktr. Bu sorunu zmek amacyla ekil 36 da gsterilen ve balant izni verilen blgelere bakmakta yarar vardr. Bunlar: 1. Marmara Blgesi (5050MW) 2. Ege Blgesi (3270 MW) 3. Orta Karadeniz Blgesi (450 MW) 4. Akdeniz Blgesi (1730 MW) 5. Anadolu Blgesi (1330 MW) 6. Gney Dou Anadolu Blgesi (530 MW) dr. Bu liste nda yukarda tanmlanan pumped hydro sistemini birka paraya blmek bir zorunluluktur. rnek olarak I. Marmara Blgesi, II. Ege Blgesi ve III. Akdeniz Blgesi uygun yer seimleri olarak gzkmektedir. imdi takibeden blmlerde deiik seenekleri inceleyelim.

31 / 57

(a) 1.2 1.1 1 0.9 0.8 0.7 G, P 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 Zaman, t 0.7 0.8 0.9 1

Pw1

Pw1(av)

(b) 1.2 1.1 1 0.9 0.8 0.7 G, P 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 Zaman, t 0.7 0.8 0.9 1

Pp

ekil 37. Tek Rzgar iftlii in Geerli G Erileri

32 / 57

(c) 1.2 1.1 1 0.9 0.8 0.7 G, P 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 Zaman, t 0.7 0.8 0.9 1

Pw(av) Pgp Pw - Pp

ekil 37. Tek Rzgar iftlii in Geerli G Erileri (devam)

33 / 57

(a) 1.2 1.1 1 0.9 0.8 0.7 G, P 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 Zaman, t (b) 1.2 1.1 1 0.9 0.8 0.7 G, P 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 Zaman, t 0.7 0.8 0.9 1 0.7 0.8 0.9 1

Pw1

Pw2

Pt

Pt = Pw1 + Pw2

Pt(av)

ekil 38. ki Rzgar iftlii in Geerli G Erileri

34 / 57

(c) 1.2 1.1 1 0.9 0.8 0.7 G, P 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 Zaman, t 0.7 0.8 0.9 1

Pp

(d) 1.2 1.1 1 0.9 0.8 0.7 G, P 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 Zaman, t 0.7 0.8 0.9 1

Pgp

Pt(av)

Pt - P p

ekil 38. ki Rzgar iftlii in Geerli G Erileri (devam) 35 / 57

(a) 1.2 1.1 1 0.9 0.8 0.7 G, P 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 Zaman, t (b) 1.2 1.1 1 0.9 0.8 0.7 G, P 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 Zaman, t 0.7 0.8 0.9 1 0.7 0.8 0.9 1

Pw1

Pw2

Pw3

Pt

Pt = Pw1+Pw2+Pw3

Pt(av)

ekil 39. Rzgar iftlii in Geerli G Erileri

36 / 57

(c) 1.2 1.1 1 0.9 0.8 0.7 G, P 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 Zaman, t (d) 1.2 1.1 1 0.9 0.8 0.7 G, P 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 Zaman, t 0.7 0.8 0.9 1 0.7 0.8 0.9 1

Pp

Pgp

Pt - Pp

Pt(av)

ekil 39. Rzgar iftlii in Geerli G Erileri (Devam)

37 / 57

ekil 40. Rzgar Santrallarnn Toplam k Gcnn Su Pompalamaya Dayal Depolama Sistemi Yardmyla Regle Edilmesi

SU POMPALAMAYA DAYALI DEPOLAMA SSTEM LE DONATILMI HIDROELEKTRK SANTRAL

Bu seenek Marmara, Ege ve Akdeniz Blgeleri iin yaplabilir bir seenek olarak gzkmektedir. Deniz suyu kullanlmas durumunda alt rezervuar yapm maliyetinden kurtulanacak ve ayn zamanda st rezervuar doldurmak ve buharlatrmadan kaynaklanan su kayplarn takviye etmek iin srekli akan tatl su kayna ihtiyac ortadan kalkacaktr. Ancak deniz suyu ile temas eden blmlerin korozyona kar korunmas iin zel nlemler alnmas gerekecektir.

38 / 57

Bu tr bir yatrmn bedelini daha da drmek iin elektromekanik donanmn tersinir olmasn nermekteyim. Bylece ayn donanm hem trbin/generatr hem de pompa/motor olarak alabilmektedir. Gvenilirlii, basitlii ve kararll arttrmak iin sistemde Senkron Makina yerine Sincap Kafesli Asenkron Makina kullanlmasn nermekteyim. Bu seim birden fazla nitenin paralel altrlmasn gerektirmektedir. Herbir nite 30 MW gcnde olabilir. Byle bir sistem topolojisi kademeli kontrol anlamna gelecektir. Daha byk nite gleri iin zel tasarm-imalat yaptrmak gerekecektir. Birden fazla nitenin kademeli ve paralel almasna ilikin ematik gsterim ekil 41 de verilmitir. Her bir nitenin elektrik aksamna ilikin devre emas ekil 42 de verilmitir. Sistem motorpompa kipinde alrken ak renk tristrler devrede olacaktr. Trbin-generatr kipinde ise dn yn ters ynde olacak ve bu amala ak renk tristrler susturulup koyu renk tristrler iletime sokulacaktr. Ters-kout bal tristr anahtarlarnn temel ilevi yle zetlenebilir: Yumuak yolverme Yumuak durdurma Asenkron motorun dn ynn ters evirebilmek iin stator sarglarna uygulanan

gerilimin faz srasn deitirme. ekil 41 den anlalaca zere ters-kout bal tristrleri gerektiinde by-pass etmek zere iki adet by-pass kesicisi kullanlabilecektir. Asenkron makina daima reaktif g tketen bir makina olduu iin ekil 41 de gsterildii zere bir adet Statik Reaktif G Kompanzasyonu (RGK) Sistemi MV Motor veya ebeke Barasna balanacaktr. Motor/Generatrn ve Pompa/Trbinin Moment/Hz erileri ekil 43 de verilmitir. Asenkron Motor-Pompa ve Trbin-Asenkron Generatr kiplerine ilikin srekli rejim alma noktalar da ayn ekil zerine ilenmitir. Asenkron makinaya dayal bu sistemin senkron makinaya dayal sistem ile karlatrlmas aada yaplmtr.

39 / 57

ekil 41. nerilen Su Pompalamaya Dayal Depolamal HES Projesi Elektriksel Tek Hat emas

ekil 42. Herbir nitenin G evirgeleri

40 / 57

ekil 43. Asenkron Motor-Generatr Moment-Hz Karakteristikleri

Olumlu Ynler Basit, ucuz, gvenilir Doal olarak kararl (stable) Asenkron Motor-Pompa kipinden Trbin-Asenkron Motor kipine yumuak gei Yumuak balatma, yumuak durdurma

Olumsuz Ynler Asenkron makinann reaktif g ihtiyac Daha dk verimlilik Trbin-Asenkron Generatr kipinden Asenkron Motor-Pompa kipine vana/klape kontrolu ile gei.

41 / 57

SU POMPALAMAYA DAYALI DEPOLAMA SSTEMNN HDROELEKTRK SANTRALLARA ENTEGRASYONU

MEVCUT

izelge 1 de Elektrik retim A.. (EA) ye bal hidroelektrik santrallarn bir yllk performans deerleri ve Kapasite Kullanm Faktrleri (Yk faktr) verilmitir. Pekok hidroelektrik santralda Kapasite Faktr nn %50 nin altnda olduu grlmektedir. Bu durum yle yorumlanabilir. Su rejiminin yetersizlii nedeniyle hidroelektrik santraldaki toplam MW generatr kurulu gc kapasitesinin altnda kullanlabilmektedir. Bu durum ekil 44 - 47 de verilen yllk hidroelektrik santral karakteristiklerinden de anlalmaktadr. O halde bu probleme yaklam, seilen barajlara sadece Asenkron Motor-Pompa nitelerinin eklenmesi ve barajn alt kotunda bir haznenin oluturulmasdr. Ancak Trkiyedeki hidroelektrik santrallarn pek ou kaskad barajlardan olumaktadr. O halde su pompalamaya dayal depolama sisteminin entegre edilecei hidroelektrik santrallarn seiminde aadaki kstaslar uygulanmaldr. 1. Hidroelektrik santrallar rzgar enerjisinin youn olarak kullanlmasnn beklendii Marmara, Ege ve Akdeniz gibi blgelerde olmaldr. 2. Kaskad barajlarn sadece en sonundaki (en alt kottaki) hidroelektrik santral bu amala kullanlabilir. 3. Hidroelektrik santraln dearj suyunun halihazrda tarmda kullanlyor olmamas ve alt kotta oluturulacak haznenin doal yaama zarar vermemesi gerekir. Marmara ve Ege Blgelerinde bu kriterlere uygun hidroelektrik santral arandnda mevcut olmad grlecektir. Dier taraftan, Akdeniz blgesinde uygun seim yaplabilir.

42 / 57

izelge 1. Elektrik retim A.. (EA) ye bal hidroelektrik santrallarn bir yllk performans deerleri ve Kapasite Kullanm Faktrleri (Yk Faktrleri)
HES Adgzel HES Adilcevaz HES Ahlat HES Almus HES Altnkaya HES Anamur HES Arpaay-Telek HES Aslanta HES Atatrk HES Batman HES Bayburt HES Berke HES Besni HES Botan HES Bozkr HES Bozyk HES Bozyaz HES Bnyan HES Ceyhan HES a a HES amard HES atalan HES emigezek HES Deirmendere HES Demirkpr HES Derbent HES Dere HES Dereii HES Derme HES Dicle HES Doankent HES Durucasu HES Engil HES Erci HES Erkenek HES Ermenek HES Esendal HES Gezende HES Girlevik HES Gkekaya HES Gksu HES Harakl-Hendek HES Hasan Uurlu HES Hirfanl HES Hoap HES Iklar HES negl-Cerrah HES vriz HES znik-Dereky HES Kadnck 1 HES Kadnck 2 HES ehir Denizli Bitlis Bitlis Tokat Samsun el Kars Osmaniye anlurfa Diyarbakr Bayburt Osmaniye Adyaman Siirt Konya Bilecik el Kayseri K.Mara Mardin Nide Adana Tunceli Osmaniye Manisa Samsun Konya Kars Malatya Diyarbakr Giresun Amasya Van Van Malatya Karaman Artvin el Erzincan Eskiehir Konya Sakarya Samsun Krehir Van Trabzon Bursa Konya Bursa Mersin Mersin Kurulu G MW 62 0,39 1,07 27 702,55 0,84 0,06 138 2.405 198 0,396 510 0,272 1,58 0,08 0,36 0,42 1,36 3,26 14,40 0,07 168,90 0,12 0,50 69,00 56,40 0,60 0,40 4,50 110,00 74,50 0,80 4,59 0,80 0,32 1,12 0,30 159,38 3,04 278,40 10,80 0,26 500,00 128,00 3,45 1,04 0,27 1,04 0,24 70,00 56,00 Toplam retim MWsaat Yk Faktr 150.000 1.000 1.000 100.000 1.632.000 3.500 300 569.000 8.100.000 483.000 1.250 1.669.000 600 7.000 400 1.000 1.000 4.000 20.000 40.000 600 596.000 750 1.000 80.000 257.000 1.000 800 2.000 298.000 314.000 3.000 14.000 1.500 1.600 1.250 1.000 528.000 18.000 400.000 70.000 1.000 1.217.000 300.000 13.000 2.450 800 2.000 1.500 315.000 307.000 % 27,62 29,00 10,72 42,28 26,52 47,56 54,88 47,07 38,45 27,85 36,03 37,36 25,18 50,45 60,72 31,71 26,92 33,58 70,03 31,71 97,85 40,28 71,35 22,83 13,24 52,02 19,03 22,83 5,07 30,93 48,11 42,81 34,82 21,40 57,08 12,74 38,05 37,82 67,59 16,40 73,99 43,24 27,79 26,76 43,02 26,89 33,58 21,95 71,35 51,37 62,58

43 / 57

Kapulukaya HES Karacaren 1 HES Karacaren 2 HES Karaay HES Karakaya HES Karkam HES Kayadibi HES Kayaky HES Keban HES Kemer HES Kepez 1 HES Kepez 2 HES Kernek HES Kesikkpr HES Klkaya HES Kralkz HES Kiti HES Ko Kpr HES Kovada 1 HES Kovada 2 HES Koyulhisar HES Kklce HES Kuzuculu HES Krtn HES Ladik-Bykkzolu HES M.Kemalpaa-Suutu HES Malazgirt HES Manavgat HES Menzelet HES Mut-Derinay HES Otluca HES zlce HES Pazarky-Akyaz HES Pnarba HES Saryar H.P. HES Seyhan 1 HES Seyhan 2 HES Sr HES Szr HES Silifke HES Suat Uurlu HES Tortum HES Turunova-Finike HES Uludere HES Varto-Snmez HES Yenice HES Yreir HES Zeyne HES

Krkkale Burdur Burdur Osmaniye Diyarbakr Gaziantep Bartn Ktahya Elaz Aydn Antalya Antalya Malatya Ankara Sivas Diyarbakr Idr Van Isparta Isparta Sivas Tokat Hatay Gmhane Samsun Bursa Mu Antalya K.Mara el Hakkari Elaz Sakarya Kayseri Ankara Adana Adana K.Mara Kayseri el Samsun Erzurum Antalya rnak Mu Ankara Adana el

54,00 32,00 46,40 0,40 1800,00 189,00 0,46 2,56 1330,00 48,00 26,40 6,00 0,83 76,00 120,00 94,50 2,76 8,80 8,25 51,20 0,20 90,00 0,27 85,00 0,40 0,47 1,22 48,00 124,00 0,88 1,28 170,00 0,18 0,10 160,00 60,00 7,50 283,50 6,78 0,40 69,00 26,20 0,55 0,64 0,29 37,89 6,00 0,33

190.000 142.000 206.000 1.500 7.500.000 652.000 2.500 8.000 6.600.000 80.000 150.000 20.000 2.200 250.000 332.000 146.000 9.000 20.000 3.000 20.000 500 588.000 1.000 198.000 1.500 1.000 2.500 220.000 515.000 3.600 3.500 413.000 500 700 300.000 350.000 33.000 725.000 50.000 2.150 350.000 100.000 1.000 1.200 1.000 121.780 20.000 1.000

40,17 50,66 50,68 42,81 47,56 39,38 61,51 35,67 56,65 19,03 64,86 38,05 30,19 37,55 31,58 17,64 37,22 25,94 4,15 4,46 28,54 74,58 41,97 26,59 42,81 24,19 23,47 52,32 47,41 46,70 31,21 27,73 32,14 80,55 21,40 66,59 50,23 29,19 84,19 61,36 57,90 43,57 20,68 21,40 39,09 36,69 38,05 34,80

44 / 57

ekil 44. Manavgat HES 2008 Yl Gnlk Enerji retimleri [2]

ekil 45. atalan HES 2008 Yl Gnlk Enerji retimleri [2]

45 / 57

ekil 46. ekil 45. Gkekaya HES 2008 Yl Gnlk Enerji retimleri [2]

ekil 47. Kepez HES 2008 Yl Gnlk Enerji retimleri [2] Su pompalamaya dayal depolama sisteminin entegre edilebilecei aday hidroelektrik santrallar: Manavgat HES, atalan HES, Kepez HES ve Gkekaya HESdir. ekil 44-47 de verilen enerji retim profilleri bu santrallarn kapasitelerinin ok altndan altn ve dikkate deer boyutlarda tesis edilmi atl generatr gc olduunu gstermitir (srasyla 48 MW, 169 MW, 32 MW ve 278 MW). Bu hidroelektrik santrallar yukarda tanmlanan 46 / 57

kstaslar asndan ok iyi ett edilmeli ve elde edilen bulgularn nda tamam veya bazlar, su pompalamaya dayal depolama sisteminin entegre edilecei barajlar olarak seilmelidir. Byle bir projenin uygulamaya konabilmesi iin seilen baraj veya barajlarn sadece bu ie tahsis edilmesi ve gerekli yasal dzenlemelerin yaplmas gerekmektedir. Marmara ve Ege Blgelerinde bu amala kullanlabilecek hidroelektrik santral olmad iin buralara Pumped Hydro tesis edilmesi uygun bir zm olacaktr. Bu tesisin deniz suyuna dayal bir tesis olmas en aklc zm olarak gzkmektedir. Bu tesisin veya tesislerin ksa dnemde iletilmesinde Trkiyede kurulu bulunan tm Rzgar Santrallarn retimleri monitr edilmeli, bu bilgiler bir merkezde zaman senkronizasyonlu olarak toplanmaldr. Tesisin pompalama m yoksa retim mi yapacana merkezde toplanan Toplam G/Zaman erilerine gre karar verilmelidir. Pompalama/retim dnm verimliliinin %70 dolaynda olaca varsayldnda bu dnmden kaynaklanan kaybn nasl karlanaca ve pumped hydro tesisinin kullanabilme izni iin yasal dzenlemelere ihtiya olacaktr.

RZGAR ENERJS ZLEME MERKEZ

Trkiyede rzgar kaynandan elektrik retiminin, dnyadaki eilimin de zerinde bir younlukta, yaplabilmesi iin gerekli yasal altyapnn tamamland ve balant izinlerinin verildii grlmektedir. Bu alandaki yatrmlarn doru olarak yaplabilmesi ve mevcut yatrmlarn Trkiye Elektrik Sisteminin teknik gereksinimlerine uygun olarak iletilebilmesi iin bir RZGAR ENERJS ZLEME MERKEZnin kurulmasn bir zorunluluk olarak grmekteyim. lkelerin elektrik sistemlerinin arz gvenilirlii ve teknik kalitesinin standartlarda belirlenen belirli dzeylerin zerinde tutulma zorunluluu vardr. Bunlar arasnda, elektrik enerjisinin tketicilere neredeyse kesintisiz bir biimde salanmas, frekans ve gerilimlerin anma deerleri etrafnda sabit tutulmas, akm ve gerilim harmoniklerinin belirli snr deerlerin altnda olmas, gerilim krpmasna ve dengesizliklere ilikin snr deerler ve reaktif g aklarna ilikin kstlar saylabilir. Tketim tarafndan bu snr deerleri aan ve elektrik sisteminin Elektrik G Kalitesi ni bozan yklerin banda demir-elik endstrisinde yaygn olarak kullanlan Ark Ocaklar saylabilir. Elektrik G Kalitesini iyiletirmek amacyla Trkiye ve Dnya da eitli ynetmelik ve standartlar yrrle konulmutur. Bunlardan bazlar aada verilmitir: 47 / 57

Trkiyede: 1. Elektrik letim Sistemi Arz Gvenilirlii ve Kalitesi Ynetmelii, 2. Elektrik Piyasas ebeke Ynetmelii, 3. Elektrik Piyasas Yan Hizmetler Ynetmelii, Avrupa ve ABDde: 4. IEC 61000-4-30 Testing and Measurement Techniques: Power Quality Measurement Methods 5. IEEE Std. 519 - 1992: Recommended Practice and Requirements for Harmonic Control in Electrical Power Systems 1. Elektrik letim Sistemi Arz Gvenilirlii ve Kalitesi Ynetmelii 2. Elektrik Piyasas ebeke Ynetmelii 3. IEC 61000-4-30 Testing and Measurement Techniques: Power Quality Measurement Methods 4. IEEE Std. 519 - 1992: Recommended Practice and Requirements for Harmonic Control in Electrical Power Systems

Elektrik retim sisteminde ise arz/talep dengesini bozabilen, arz gvenilirliini tehlikeye atan, Elektrik G Kalitesi problemlerinin ortaya kmasna neden olabilen tek santral tipi Rzgar Santrallardr. Trkiye de arz/talep dengesinin salanmas, arz gvenilirlii ve teknik kalitesinin salanmas grevi yasa ve ynetmelikler ile Trkiye Elektrik letim A.. ye verilmitir. Sz konusu mevzuat ierisinde Rzgar Santrallarna ilikin baz dzenlemeler olmasna ramen bunun yetersiz olduu anlalmaktadr. Bu konuda dnyada genel kabul gren standart aada verilmitir: IEC 61400-21: Wind Turbine Generator Systems Measurement and assessment of power quality characteristics of grid connected wind turbines. Bu standardn Trkiye koullarna uyarlanarak yrrle konulmas yakn gelecekte youn kullanm kazanacak olan Rzgar Santrallarnn Trkiye Elektrik Sistemi zerindeki muhtemel olumsuz etkilerinin en aza indirilmesi ynnde ok yararl olacaktr. Rzgar Enerjisi zleme Merkezi ne ilikin ematik gsterim ekil 48de verilmitir. Bu merkez nerisinde sadece mevcut rzgar santrallar on-line olarak izlenmeyecek, ayrca TEAn balant izni verdii blgelerin ve eer varsa baka potansiyel blgelerin rzgar rejimleri de on-line olarak izlenecektir. Bu amala mevcut rzgar santrallarnn ebekeye baland noktalara G ve G Kalitesi zmleyici Monitrler tesis edilmesi gerekmektedir. IEC 61400-21 standardnda belirtildii zere, rzgar santrallarnn g kalitesini deerlendirebilmek amacyla bu monitrlerin rzgar hzn da bir girdi olarak almas gerekmektedir. G ve G 48 / 57

Kalitesi zmleyici Monitrler rzgar santralnn aktif ve reaktif g retimlerini 15 dklk ortalama deerler olarak 15 dkda bir merkeze yollayacaktr. Haberleme sistemi olarak GSM ebekesi veya internet alt yaps kullanlacaktr. Ayrca, bu monitrlerin GPS e dayal zaman senkronizasyonu ile donatlmas da gerekecektir. Rzgar santrallarnn g kalitesine ilikin deerlendirme bu monitrler tarafndan yaplacak ve gnlk rapor, gn sonunda Rzgar Enerjisi zleme Merkezine yollanacaktr.

ekil 48. nerilen Rzgar Enerjisi zleme Sistemi 49 / 57

Balant izni verilen ve henz rzgar santrallar tesis edilmemi blgeler ile potansiyel blgelerin rzgar rejimlerinin de izlenmesi byk nem tamaktadr. Bu blgelere 80-100 m kule ykseklii olan rzgar istasyonlar kurulmal ve llen rzgar hz ve yn bilgileri 15 dk lk ortalamalar halinde ve 15 dk da bir merkeze yollanmaldr. Bu veriler merkez yazlmna eklenen Simulatr Yazlmlar tarafndan deerlendirilecektir. Her bir simulatr yazlm o blgeye gelecekte kurulmas muhtemel bir rzgar iftliini veya iftliklerinin toplamn simule edecek ve yl boyu retecei aktif g miktarn zaman ekseninde hesaplayacaktr. Bylece Trkiye de rzgar enerjisi kullanmnn yaygnlamas durumunda, rzgardan retilen toplam elektriksel gcn gnlk, aylk ve yllk deiiminin bir profili karlabilecektir (Bkz ekil 49). ekil 49da verilen rzgardan toplam elektriksel g retiminin zaman kar dalm bilinmeden (veya tahmin edilmeden) rzgar enerjisinden geni lekli elektrik retimi konusunda hedef belirlemek, plan yapmak ve strateji belirlemek mmkn deildir. imdi TEA n sistem operatr olarak lkede elektrik arz ve talebinin nasl dengelediine bir gz atalm. Bu amala Milli Yk Tevzii Merkezi (MYTM) ve Piyasa Mali Uzlatrma Merkezi (PMUM) grevlendirilmitir. Baz yk retim santrallarnn retimleri ile ilgili yllk anlamalar yaplmaktadr. Talebin geriye kalan %15-20lik blm bir gn nceden toplanan teklifler nda bir gn nceden PMUM tarafndan planlanmaktadr.

ekil 49. Rzgardan retilen Toplam Elektriksel Gcn Gnlk, Aylk ve Yllk Deiiminin Profilinin kartlmas 50 / 57

Gnlk yk talep tahminleri (load demand forecasts) TEA tarafndan datm irketlerinden alnmaktadr. Gn ierisinde arz/talep dengesinde bir bozulma olmas durumunda MYTM yk atabilmekte, alabilmekte elektrik retim santrallarnn nitelerini devreye alp devreden karabilmektedir. Rzgar Santrallarnn retimi tamamen denetimimiz dndadr. retim darbeli, aral ve stokastik tir. Bu nedenle rzgar santrallar lke veya corafi blge baznda mutlaka su pompalamaya dayal depolama sistemi ile desteklenmelidir. Bu nedenle iki ek eylemin ayn zamanda yaplmas gerekmektedir: 1. Rzgar Enerjisi zleme Merkezinin tahmin yetenei ile donatlarak Rzgar Enerjisi zleme ve Tahmin Merkezi haline dntrlmesi. Bu merkeze ilikin ematik gsterim ekil 50de verilmitir. 2. Rzgar Enerjisi zleme ve Tahmin Merkezi tarafndan toplanan ve retilen veriler kullanlarak Bamsz veya Mevcut Hidroelektrik Santrallara Entegre Su Pompalamaya Dayal Depolama Sistemlerinin iletilmesi (kontrol edilmesi). ekil 50 de verilen Rzgar Enerjisi zleme ve Tahmin Merkezinin nasl kurulaca ve iletilebilecei konusunda fikirleri bu uygulamaya taraf olabilecek kamu kurulular olan EE ve Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl (DM) zelinde inceleyelim. EE: Rzgar Enerjisi zleme ve Tahmin Merkezi EE nin bnyesinde kurulabilir ve EE tarafndan iletilir. Trkiye de rzgar kaynann iletilmesine ynelik plan, program ve stratejiler gelitirilir. Misyon ve vizyon kkletirilir. Rzgar santrali kurmay planlayan kurululara doru, salkl ve gereki veri sunma ve yol gsterme imkanna kavuulur. Deniz Suyu Pompalamaya Dayal Bamsz Hidroelektrik Santrallar ile Su Pompalamaya Dayal Mevcut Hidroelektrik Santrallarn birer adet gsteri (demonstrasyon) prototiplerini projelendirir ve hayata geirir. Trkiye de kurulu bulunan rzgar santrallarnn toplam ve/veya blgesel bazda anlk aktif ve reaktif g erilerini sahada toplanan verilerden retir ve anlk olarak su pompalamaya dayal depolama sistemlerini iletecek olan kurulua bildirir. Herbir rzgar santralna ilikin G Kalitesi Parametreleri gnlk veya haftalk olarak retir ve denetimi yapacak olan kurulua iletir. Su pompalamaya dayal depolama sistemlerinin kurulmasna takiben bu sistemlerde depolanan enerjiyi sistem baznda anlk olarak izler, hesaplar ve bu sistemleri iletecek olan kurulua anlk olarak bildirir. DM zerinden gelen gnlk ve haftalk rzgar tahminlerini mevcut rzgar santrallarnn o gn, bir sonraki gn ve haftaya ilikin elektrik retim tahminlerine dntrr ve merkez zerinden TEA-PMUMa gnderir. Bu tahminleri belirli periyotlarla gnceller. 51 / 57

ekil 50. Rzgar Enerjisi zleme ve Tahmin Merkezinin ematik Gsterimi

52 / 57

DM: Devlet Meteoroloji leri, Meteoroloji uydularndan gelen veriler nda, mevcut rzgar santrallarnn konumlar iin saatlik, gnlk ve haftalk rzgar tahminleri yapar ve bu tahminleri merkeze yollar. Bamsz veya mevcut hidroelektrik santrallara entegre Su Pompalamaya Dayal Depolama Sistemleri aada zetlendii zere trl iletilebilir: 1. Her iki tr su pompalama ve pompalanan sudan elektrik retiminin miktar ve sresi rzgar santrallarnn retiminden bamsz olarak tamamen gnlk yk ve elektrik arz erilerine dayal olarak iletilebilir (dnyada uygulanageldii gibi klasik iletme biimi). Bu durumda iletme hakk TEAa ait olacaktr. 2. Su pompalama ve pompalanan sudan elektrik retiminin miktar ve sresi tamamen gnlk yk erisinden bamsz olarak ve sadece blgesel veya lke baznda rzgar santrallarnn retimlerine bal olarak iletilebilir. Bu durumda iletme hakk EEye ait olabilir. Bu tr bir iletme stratejisinde, ilgili rzgar santrallarn bir baz yk retim santral gibi altrabilme sorumluluu EEnin ykmllnde olacaktr. 3. Su pompalama ve pompalanan sudan elektrik retiminin miktar ve sresi hem gnlk yk erisine, hem de rzgar santrallarndan retilen gcn deiimine bal olarak dzenlenir. Burada ama, tepe yk zamanlarnda pompalama / retim evriminden kaynaklanan g kayplarn sfra indirmektir. Bu iletme stratejisinde, anlk rzgar santrallar retimlerinin ve gnlk ve haftalk retim tahminlerinin gerekletirilmesi EEnin ykmllnde olacaktr. TEA, MYTM ve PMUM sistemine girilen bu veriler nda pompalamann ve depolanan sudan elektrik retiminin sresi ve miktar tamamen TEAn yetki ve sorumluluunda olacaktr. Her iki tip su pompalamaya dayal Hidroelektrik Santral TEAtan gelen talimatlar dorultusunda EA tarafndan iletilecektir. Bu iletme stratejisini zetleyen blok ema ekil 51de verilmitir. Trkiyede elektrik sektrnn yaps, elektrik retiminde kullanlan enerji kaynaklarnn durumu, EE, TEA ve EAn kendilerine yasa ve ynetmeliklerle verilen grev, yetki ve sorumluluklar dikkate alndnda su pompalamaya dayal depolama sistemlerinin iletilmesinde en uygun yaklamn yukarda anlatlan (3) numaral iletme biimi olduu anlalmaktadr. Bu modelin ileyebilmesi iin ilgili kamu kurumu ve irketlerin u ilevleri yerine getirmesi beklenmelidir. 53 / 57

TEA: Mevcut elektrik sistemi zerinde eitli srekli rejim ve geici rejim zmlemeleri yaparak elektrik sisteminin eitli noktalarna balanabilecek rzgar santrallarnn muhtemel kurulu glerini saptar. Rzgar potansiyelinin yksek olduu blgelerde mevcut ebekenin yetersizliklerini tespit eder ve gerekli transformatr merkezi ve havai hat yatrmlarn projelendirir, planlar ve yatrmlar geekletirir. Trkiye elektrik sisteminin hangi noktalarna ne kadarlk kapasitede Su Pompalamaya Dayal Depolama Sistemi ile Donatlm Hidroelektrik Santral yaplmas gerektiini EE ile beraber belirler ve planlamasn yapar. Hangi mevcut hidroelektrik santrallara ne kadar kapasitede Su Pompalama Sistemi entegre edilmesi gerektiini EA ile birlikte belirler ve gerekli planlamay yapar. Rzgar Enerjisi zleme ve Tahmin Mekezinden gelen veriler nda elektrik retim program yapar ve hangi su pompalamaya dayal depolama sistemlerinin ne zaman ve ne gte pompalama/retim yapacana ilikin program gnlk yk talep erisini de dikkate alarak belirler ve gerekli kontrol sinyallerini EAa yollar. Rzgar enerjisi santrallarnn G Kalitesi Parametrelerini merkez zerinden denetler. EE: EE ye yasa ve ynetmeliklerle verilen grev, yetki ve sorumluluklar nda ekil 51 de gsterilen iki tip Su Pompalamaya Dayal Hidroelektrik Santrallardan birer adetini prototip sistem ve gsteri birimi olarak projelendirir, planlar ve hayata geirilmesini salar. Hangi blgelere ve ne kadarlk gte su pompalamaya dayal depolama sistemi ile donatlm bamsz Hidroelektrik Santral yaplmas gerektiini TEA ve EA ile birlikte planlar. Rzgar Enerjisi zleme ve Tahmin Mekezi tarafndan retilen verileri kesintisiz bir biimde TEAa yollar. EA: Hangi mevcut hidroelektrik santrallarn su pompalamaya dayal depolama sistemi ile donatlacana ilikin belli bal karar verici olur ve gerekli yasal dzenlemeler iin giriimde bulunur. TEAtan gelen pompala/ret talimatlar dorultusunda her iki tr su pompalamaya dayal hidroelektrik santrallar iletir. DS: Gerek deniz suyunun pompalamaya dayal hidroelektrik santrallarn ya da su pompalama sistemi ile donatlacak mevcut hidroelektrik santrallarn projelendirme almalarna teknik destek verir veya projelendirme iini ksmen yklenir.

54 / 57

ekil 51. Su Depolamaya Dayal Hidroelektrik Santrallerin letme Stratejisi

55 / 57

SONU

1. Trkiyenin elektrik enerjisi ihtiyacnn karlanmasnda rzgar kaynann byk nem tayaca aktr. Bu kaynaa ilikin salkl planlamalarn yaplabilmesi, doru stratejik kararlarn alnabilmesi ve en nemlisi mevcut rzgar santrallarnn salkl bir biimde iletilebilmesi iin Rzgar Enerjisi zleme ve Tahmin Merkezinin kurulmas kanlmaz olarak grnmektedir. Bu merkezin rettii veriler TEA tarafndan gnlk retim/tketim planlamasnn gnderilecektir. 2. Marmara ve Ege Blgelerinde Kurulu veya kurulacak olan rzgar santrallarnn k glerini regle etmek amacyla bu blgelerde Deniz Suyu Pompalamaya Dayal Depolama Sistemi ile Donatlm Hidroelektrik Santrallar kurulmaldr. 3. Akdeniz, Karadeniz ve gerekli olan dier blgelerde denize en yakn ve dearj suyu tarmsal amala kullanlmayan mevcut hidroelektrik santrallar Su Pompalamaya Dayal Depolama Sistemi ile donatlmaldr. 4. Gerek Rzgar Enerjisi zleme ve Tahmin Merkezi (gerekli olan tm monitr ve haberleme sistemi dahil), gerekse Su Pompalamaya Dayal Depolama Sisteminin elektromekanik donanm ve kontrolu ile gerekli olan tm Reaktif G ve G Kalitesi Dzenleyici Sistemler (Esnek AA letim Sistemleri, Statik Reaktif G Kompanzasyonu Sistemleri, Statik Senkron Kompanzatr Sistemleri vb.) TBTAK-Uzay Teknolojileri Aratrma Enstits ve Orta Dou Teknik niversitesi ibirlii ile anahtar teslimi yaplabilir. Konu ile ilgili dier tm projelendirme almalar da bu kurumlarn ibirliinde gerekletirilebilir. yaplmasnda kullanlacak ve gerekli kumanda sinyalleri EAa

56 / 57

KAYNAKA [1] www.rte-france.com [2] Trkiye Elektrik letim A.. Yk Tevzi Merkezi Verileri [3] G Kalitesi Milli Projesi lmleri [4] T. Ackermann, Wind Power in Power Systems, John Wiley and Sons Ltd., 2005. [5] http://www.tva.gov/heritage/mountaintop/index.htm [6] TEA Yk Tevzi Merkezi 2008 Yl Rzgar Santrallari retim Verileri [7] Yenilenebilir Kaynaklardan Deiken retim Yapan Santrallerin Elektrik retim-letim Sistemine Teknik ve Ekonomik Etkileri ve AB Uygulamalar, TEA APK Dairesi Bakanlnn Raporu, Mart 2005. [8] TEA Genel Mdr lhami ZAHNin 28.02.2009 tarihinde ODT Mezunlar Derneinde yapm olduu sunum.

57 / 57