Partite dhe sistemet partiake (Andrew Heywood faqe 229) Partite politike jane struktura politike te organizuara per

te fituar zgjedhjet dhe per te zoterura pushtetin qeverises ; Partite politike jane lemi e rendesihme e studimit ne shkencave politike ; Historik i shkurter Partite politike moderne jane shfaqur kah fundi i shekullit 19 (Duverger) edhe pse shume me heret kane egzistuar fakcione politike ; Partite politike jane institucionalizuar me lindjen e Qeverive perfaqesuese dhe zgjerimit progresiv te se drejtes se votes ; Mirepo historikisht kane egzistuar sisteme protopartiake si whigs dhe Tories ne Angli (kane qene grupacione qe kane vepruar ne kuader te Oborrit mbreteror per te vepruar pran Monarkise) Vendi i pare ku lindi Partite politike eshte SHBA-ja ; Partia Federaliste (ka lindur ne vitin 1800 gjate zgjedhjeve presidenciale te SHBA-ve ; kjo Parti merre emrin Parti Republikane ne vitin 1960 ; Partite socialiste kane lindur gjithnje si levizje shoqerore ose si grupe interesi qe kane vepruar jashte qeverise ; Keto parti jane kthyer ne parti parlamentare me shpresen qe te fitojne perfaqesim zyrtar dhe per te ndikuar ne politikat publike ;

Sot Partite politike egzistojne ne do Shtet, ne perjashtim te diktaturave ose sistemeve ushtarake ;

Cka i karakterizon partite politike ?

1)

Partite politike bejne lidhjen ndermjet shtetit dhe shoqerise civile, Ndermjet institucioneve te shtetit dhe Grupeve te Intersit qe funksionojne brenda shoqerise (nje lloj ure ndermjet individeve dhe Qeverise ; Ato u mundesojne qytetareve qe te formulojne kerkesat e tyre ; Duke votuar per nje parti, qytetaret kane impakt tek procesi vendimmarres ;

2)

3)

Partite politike jane nje lloj koalicioni Grupe interesi sepse brenda partive politike shume aktor shprehin kerkesat e tyre (bujqit, punetoret, minoritetet fetaret etj..) Grupe qe zakonisht nuk i kane te njejtat forma kerkesash dhe kane interesa te ndryshme; Mirepo, Partite politike nuk duhen ngaterruar me grupet e interesit ose levizjet politike Partite politike kane keto vecori:
1)

Partite synojne te ushtrojne pushtetin qeverises duke fituar poste politike (megjithate, partite e vogla nuk fitojne gjithmone poste dhe shume shpesh ato i perdorin zgjedhjet per te promovuar nje plateforme politike; Partite jane organizata te organizuara me anetaresi qe kane karta formale. Kjo i dallon nga levizjet me te gjera dhe me te shprendara politike ; Partite zakonisht kan nje fokusim te gjere eshtjesh duke u marre me secilen prej fushave madhore te politikes qeverisese ; Ne shkalle te ndryshme, partite politike kane te perbashket nje identitet te pergjithshem ideologjik ;

2)

3)

4)

Cka i karakterizon partite politike ?

1)

Sipas disa analisteve (Depalombare dhe Wiener- A. Heywood), partite jane organizata te perhershme te cilat duhet te mbijetojne dy ose tri gjenerata (ti mbijetojne krijuesit te tyre) ; Organizata lokale dhe nacionale te cilat e bejne lidhjen ndermjet ketyre dy niveleve; Synojne marrjen e pushtetit; Partite politike perplasen ndermjet vehtes (kundershtohen) dhe funksionojne si konkurente ;

2)

3) 4)

Shumica dermuese e vendeve te botes eshte e organizuar politikisht me parti politike ; Kah mesi i shekullit te kaluar, 80% te Shteteve te botes dirigjoheshin nga partite politike ; Ne fund te viteve 60, ka pasur nje ramje per shkak te perhapjes se sistemeve ushtarake (Amerike Latine, Afrike, Azi) Zakonisht, ndalimi i partive politike eshte bere me pretekst se ato jane shkaktuese te frakcionimi te shoqerise (peramje) dhe se nuk kane kapacitet per ti zgjedhe problemet mbizoteruese si varferia, rivaliteti etnik dhe fisnor etj.; Ne Brazil jane ndaluar nga junta ushtarake; Fundi i regjimeve diktatoriale dhe i diktaturave ushtarake ne vitet 80 dhe sidomos ne vitet 1990, pas ramjes se Komunizmit ka rezultuar me nje lulezim te Partive politike (multipartizmi);

Levizjet politike, shembulli i Spanjes

Ne Spanje per shembull, Franko ka pasur nje levizje politike qe e ka udheheqe shtetin Ajo qe eshte quajtur Movimento Nacional (Levizja Nacionale) ka qene e vetmja levizje (parti) e autorizuar ne Spanje pas vitit 1937 ; Franco ka qene udheheqes i zyres politike te kesaj levizje dha e ka emruar e anetareve te saj. Nga viti 1937 kjo levizje politike ka grumbulluar grupe te ndryshme te djathta qe i kane mundesuar Franco-s te kontrolloje pushtetin; Levizjet politike bejne veprime politike qe nuk kalojne nepermjet perfaqesimit ne Parlament. Levizja politike karakterizohet si nje levizje sociale e cila i rrin afer politikes. Ajo mund te organizohet perreth ideve dhe preokupimeve te nje grupi social. Ne krahasim me nje Parti politike, levizja politike nuk eshte e organizuar nga persona qe kane poste politike dhe ka zakonisht per qellim te bind qytetaret ose pushtetin qe te marrin vendime ne drejtim te kerkesave te levizjes. Definicioni i levizjeve politike ndryshon nga nje shtet ne tjetrin. Mirepo, zakonisht, diferenca kryesore me parti politike eshte qellimi i veprimit te saj. Zakonisht, nje parti politike ka per qellim marrjen dhe ushtrimin e pushtetit, kurse nje levizje politike mund te limitohet ne promovimin e ideve te caktuara, pa pasur pretendim marrjen dhe ushtrimin e pushtetit. Nje levizje politike ka zakonisht nje qellim te caktuar : ne diktatura per shembull, luften kunder nje forme opresioni te caktuar, revandikimin e lirise ose te nje ndalimi etj. Nje levizje politike mund te jete transversale ( qe mbulon programet qe figurojne ne disa parti politike) edhe pse ideologjikisht, levizjet politike jane te aferta me nje parti ose ideologji politike (Djathta ose te Majta).

Zakonisht mund te jemi anetar te vetem nje partie politike kurse mundemi te jemi anetar te disa levizjeve politike ; Organizimi juridik i levizjeve politike Organizimi i levizjeve politike ndryshon nga nje shtet ne tjetrin dhe zakonisht eshte i ngjashem me organizimet tjera te personave sipas ligjeve ne funksion. Mund te jete organizata te strukturuara dhe te rregjistruara (Asociacionet) ose struktura informale (ato qe quhen asociacione de facto) ;

Llojet e Partive politike Ka nje mundesi te gjere te klasifikimit te partive politike : Nje nga me te parat karakterizime eshte ai i Maurice Duverger qe i ndan partite politike ne ato : Kadrovike dhe Masive ; Partite perfaqesuese dhe ato integruese ; Partite kushteteuese dhe revolucionare ; Partite e djathta dhe te majta ;

Kadrovike Mbeshteten tek nje elite politikisht aktive. Anetaret e ketyre partive i nenshtrohen zakonisht nje disipline pothuajse ushtarake. Elita politike udheheqese eshte e afte tu ofroje masave udheheqje ideologjike (Partia Komuniste e Bashkimit Sovietik, Partia Naciste ) Keto parti karakterizohen me kritere te fuqishme anetaresimi sepse ky antaresim eshte i lidhur ngushte me karierizmin;

Partite masive E vene theksin tek zgjerimi i anetaresise dhe krijimi i nje baze te gjere elektorale, edhe pse zgjerimi i se drejtes se votes i ka detyruar partite konservative dhe liberale tu bejne thirrje masave ; Parti tipike masive jane Partite social-demokrate ( Partia laburiste ne Angli, Partia socialiste ne France etj.) ; Keto parti jane te koncentruara me shume tek angazhimi dhe organizimi sesa tek ideologjia dhe bindja politike ; Otto Kirschheimer i quan parti gjitheperfshirese (Party catch all) ; Keto parti karakterizohen me nje ideologji te bute me qellim qe te bashkojne nje numer sa me masiv votuesish ; Partite demokrate dhe Republikane jane shembuj te ketij lloji partie.

Sigmund Neumann ben nje ndamje ndermjet partive Perfaqesuese dhe atyre integruese, Partite perfaqesuese sipas Neumannit jane karakteristike e nje shoqerie qe ka sistem politike te mbyllur (te kufizuar) dhe nje mundesi te kufizuar pjesemarrje ; Tek keto sisteme, aktiviteti pjesemarres eshte i kufizuar tek momentet e votimit dhe te organizimit te partise (nese ka organizim sepse nuk ka gjithmone) eshte i fjetur ndermjet dy periudhave zgjedhore ; Funksionimi i ketyre partive eshte zgjedhja e perfaqesuesve te cilet nga momenti qe jane te zgjellur kane mandat te lire dhe jane pergjegjes vetem para ndergjegjes se tyre ; Keto parti pasqyrojne ideologji dhe nuk prodhojne ;

Kjo lloj partie nuk eshte e pershtatshme per sisteme demokratike dhe eshte e paperputheshme me demokracine; Madje Neuman thote se qellimi kryesor i partive unike te regjimeve totalitare eshte institucionalizimi dhe vazhdimi i revolucionit. Shteti totalitar nuk mund te reformohet dhe ne ate dinamiken e tij agresive, mundet vetem te shkaterrohet.

Partite Integruese (party of integration), eshte nje lloj partie e cila bazohet tek nje numer me i madh i pjesemarresve te cilet paguajne pjesemarrje. Kjo parti karakterizohet me nje influence me te gjere mbi te gjitha sferat e jetes se individeve ; Nje shembull i ketyre partive jane partite socialiste (perendimore) te cilat kane lindur nga asociacionet e punetoreve; Keto parti kane deshire edhe ti edukojne masat, ti frymezojne ato e jo vetem tu pergjigjen shqetesimeve te tyre. Nje tjeter klasifikim eshte ai ndermjet: partive Kushtetuese dhe partive revolucionare Partite kushtetuese njohin detyrat e partive tjera dhe veprojne Brenda nje strukture ligjesh dhe detyrimesh; Pranojne ndamjen ndermjet partis dhe shtetit; ne mes partise ne pushtet dhe institucioneve shteterore (drejtesia, policia etj.); Rrespektojne ligjet e gares elektorale, pranojne humbjen e zgjedhjeve etj. Partite revolucionare Jane parti anti-sistem, anti-kushtetuese te majta ose te djathta. Synojne ta marrin pushtetin dhe ta nderrojne strukturen egzistuese dhe ate ne pushtet ; Kur keto parti e fitojne pushtetin ato behen sunduese apo parti regjimi, duke i

shtyp partite rivale dhe duke vendose nje mardhenie te perhershme me maqinerine shteterore ; Ne sisteme njepartiake, krijuar nen flamurin e komunizmit, fashizmit dhe nacionalizmit, dallimi mes partise dhe shtetit ka qene aq i dobet sa qe partia sunduese eshte njesuar me Qeverine duke krijuar aparat parti-shtet. Ne BRSS kryetari i partise vepronte si ekzekutiv apo kryetar qeverie pa u lodhe me marre nje post zyretar shteteror. Partite e Majta dhe te Djathta Kane nje origjine nga shoqatat e punetoreve ose grupeve qe per nje kohe te gjate kane qene te margjinalizuara Per kete arsye, ato kane nje perkrahje me te madhe tek klasat punetore ose klasat e varfera ;