ATMOSFERSKI PRENAPONI 1.

Nastajanje grmljavinskih oblaka Pod atmosferskim pranjenjem (grmljavinskim nepogodama) podrazumijevaju se sloene pojave (pranjenje elektrinih naboja praeno svjetlosnim blijeskom, grmljavina, pljuskovi kie, grad, snijeg i olujni vjetar) koje se javljaju u grmljavinskom oblaku, izmeu oblaka i izmeu njegovih dijelova i povrine zemlje. Grmljavinski oblaci nastaju pri snanom vertikalnom uzlaznom strujanju i mogu biti izolirani i frontalni. Izolirane grmljavinske nepogode nastaju unutar jedne zrane mase, nakee pri toplom vremenu i vedrim danima uz male promejne pritiska zraka i slab vjetar. Uz strujanje i veliku vlanost, stvaraju se pogodni uvjeti za nastanak grmljavinskih oblaka koji se najee javljaju u popodnevnim satima. Frontalne grmljavinske nepogode nastaju na graninoj povrini izmeu zranih masa sa razliitim fizikalnim osobinama. Grmljavinske nepogode na hladnom frontu nastaju uslijed snanog uzdizanja tople i vlane zrane mase pod utjecajem, odnosno istiskivanjem hladnom masom, Sl. 1.1.

Slika 1.1 Grmljavinske nepogode na hladnom frontu Javljaju se tokom itrave godine, ne ovise od dnevne i godinje promjene temperature zraka, zahvataju ire podruje i brzo se premjetaju. U naim krajevima najvei broj nepogoda otpada na ovu vrstu. Grmljavinske nepogode na toplom frontu nastaju uslijed velike nestabilnosti fronte toplog zraka koji nailazi na podruje sa hladnijom zranom masom, Sl. 1.2. Grmljavinske nepogode ovog tipa rijetko se javljaju na naim podrujima i slabijeg su intenziteta.

Slika 1.2 Grmljavinske nepogode na toplom frontu U svjetskoj literaturi izloene su brojne teorije vezane za formiranje centara naboja, razdvajanja naboja unutar oblaka i konanog razvoja atmosferskog pranjenja. Jedna

od teorija iznosi tvrdnju da meusobno dejstvo uzlazne struje zraka u glavnoj formaciji oblaka razbija vodene kapi, to ima za posljedicu da su vodene kapi pozitivno naelektrisane, a zrak negativno naelektrisan. Pozitivno naelektrisane vodene kapi ne mogu da padaju kroz uzlaznu struju zraka u glavnoj formaciji oblaka, to ima za posljedicu da je gornji dio oblaka pozitivno naelektrisan, a ostali, vei dio, negativno naelektrisan, sl. 1.3.

Slika 1.3 Meteoroloki uvjeti za stvaranje atmosferskog statikog elektriciteta Vrhovi olujnih oblaka su registrirani i do visine od 16 km, dok je njihova srednja visina oko 9-10 km. Osnova oblaka je na visinama od oko 1.5 km iznad povrine zemlje. Tipian naelektrisani oblak i rezultirajue elektrino polje dato je na slici 1.4.

Slika 1.4 Naelektrisani oblak i rezultirajue elektrino polje Elektrino polje sa slike 3.2 potvreno je podacima dobijenim od mjerne opreme, koja je snimala gradijent polja na zemlji tokom prolaska grmljavinskog oblaka. Takva raspodjela naelektrisanja u osnovi oblaka dovodi do stvaranja naelektrisanja suprotnog polariteta na povrini zemlje i objektima (naprimjer drveu, zgradama, elektroenergetskim linijama, objektima itd.) ispod oblaka. Kako napreduje proces razdvajanja naelektrisanja u oblaku, raste potencijal izmeu centara naelektrisanja do trenutka kada se javi proboj zraka. Proboj ili formiranje luka se u poetku javlja izmeu pozitivnih i negativnih naelektrisanja unutar ili izmeu

oblaka. Na dnu oblaka nastaje dovoljno visok gradijent potencijala i zapoinje proboj od oblaka ka zemlji u vidu stepenastog lidera, slika 1.5.

Slika 1.5 Razliite faze razdvajanja naelektrisanja u grmljavinskom oblaku

a) optereeni oblak, b) stepenasti lider zapoet iz osnove oblaka, c) poetak strimera zemlje, d) poetak povratnog udara, e) zavretak prvog pranjenja

Postoje brojni tipovi atmosferskih pranjenja. Oni ukljuuju pranjenja: (a) oblaknebo, (b) oblak-zemlja, (c) unutar oblaka i (d) izmeu oblaka, Sl. 1.6.

Slika 1.6 Tipovi atmosferskih pranjenja Osnove otkrivanja lokacija atmosferskih pranjenja Oprema elektroenergetskih (EE) i informaciono-telekomunikacionih (IT) sistema stalno je izloena smetnjama koje uzrokuju atmosferska pranjenja. Projektirana zatita od atmosferskih prenapona ne obezbjeuje uvijek eljeni nivo zatite, koji bi u potpunosti eliminirao mogunost oteenja opreme. Projektiranje zatite zasniva se na podacima o atmosferskim pranjenjima dobivenih na razliitim geografskim podrujima ili na metodama koje biljee samo broj grmljavinskih dana i to sa diskutabilnom tanou. Za poboljanje projektiranja zatite od atmosferskih pranjenja i atmosferskih prenapona, primjenjuju se sistemi za otkrivanje i lokaciju atmosferskih pranjenja, pomou kojih je mogue doi do podataka o pranjenjima u realnom vremenu, broju, amplitudi i lokaciji atmosferskih pranjenja, kao i o istorijatu pranjenja za odreeni dan, vrijeme ili podruje. Ovi podaci se, u cilju projektiranja zatite od atmosferskih pranjenja, koriste za: izradu geografskih karata sa brojem atmosferskih pranjenja u zemlju po zonama u jedinici vremena to omoguava poduzimanje konkretnih akcija za smanjenje tetnog djelovanja atmosferskih prenapona;

rekonstrukciju dogaanja nakon havarija uslijed atmosferskih prenapona; brzo lociranje mjesta kvara, ako je uzrokovano atmosferskim pranjenjima, i mogue predvianje i najavljivanje kretanja oluja i grmljavinskih oblaka.

Lociranje atmosferskih pranjenja zasnovano je na otkrivanju isijavanja elektromagnetskog polja emitovanog od strane atmosferskog pranjenja. Tokom procesa atmosferskog pranjenja elektromagnetsko i zvuno isijavanje javlja se u razliitim oblicima: Radio valovima nastalim brzim promjenama strujnih impulsa koji odgovaraju irokom opsegu frekventnog spektra. Nisko-frekventne (LF) komponente nastaju povratnim udarima. Pranjenja unutar oblaka karakterizirana su u visoko-frekventnom podruju (VHF), sl. 1.7. Optikom obliku uslijed termikog isijavanja topline kanala atmosferskog pranjenja u trajanju od nekoliko milisekundi. Akustine grmljavine nastale udarnim valom irenja zagrijanog zraka.

Slika 1.7 Isijavanje od atmosferskog pranjenja Za svrhu lociranja atmosferskih pranjenja, koriste se elektromagnetska isijavanja u optikom i radio-frekventnom opsegu. Veina zemaljskih sistema lociranja atmosferskih pranjenja rade u radio-frekventnim podrujima, dok se optiki signali koriste za satelitske senzore. Sistemi za lociranje atmosferskih pranjenja (LLS-Lightning Location System) sastoje se od senzora i mrea. Senzori otkrivaju valove atmosferskih pranjenja i biljee odgovarajue parametre (vrijeme dolaska ili kut smjera). Kombinacija nekoliko senzora, mrea, odreuje lokaciju koritenjem prikupljenih parametara. Vee mree, koje se razvijaju vie godina, sastoje se obino od razliitih tipova senzora i koriste razliite principe lociranja u kombinaciji. Postoje zemaljske mree i sateliti za lociranje atmosferskih pranjenja: -Nisko-orbitalna satelitska odreivanja atmosferskih pranjenja, -Odreivanje atmosferskih pranjenja pomogu geostacionarnih satelita. Parametri atmosferskih pranjenja

Za provedbu zatite od atmosferskih pranjenja, vano je poznavati slijedee parametre: -vrnu struju prvog i narednih udara, -oblik atmosferskih pranjenja, -veliinu naboja koji se vee uz atmosfersko pranjenje. -broj atmosferskih pranjenja (gustoa) u zemlju, Ng (udara po km2-godinje), Novija istraivanja parametara struje prvog negativnog povratnog udara predstavljena su u tabeli 1.1.
Tabela 1.1 Statistiki parametri struje povratnog udara negativnog polariteta
Parametar Ip, kA T10, s T30, s tf, s th, s S10, kA/s S30, kA/s Sm, kA/s c (ip, tf) Srednja vrijednost 31.1 4.5 2.3 3.83 77.5 5.0 7.2 24.3 0.47 Standardna devijacija 0.48 0.58 0.55 0.55 0.58 0.64 0.62 0.60

IEEE i WG CIGRE usvojili su izraz za vjerovatnou pojavljivanja vrnih vrijednosti struje prvog negativnog povratnog udara atmosferskog pranjenja,
P( I ) = 1 I 1+ 31
2.6

Ovaj izraz moe se predstaviti dijagramom datim na slici 1.8,

Slika 1.8 CIGRE i IEEE krive vjerovatnoe struje pranjenja, prvi udar (negativna silazna pranjenja) Definicije parametara grafiki su predstavljene na sl. 1.9.

Slika 1.9 Definicije parametara struje atmosferskog pranjenja negativnog polariteta Gustoa atmosferskih pranjenja u zemlju Osnovna veliina koja je potrebna za proraun broja atmosferskih pranjenja u godini koja zavre u objekte, postrojenja ili dalekovode, je gustoa pranjenja u zemlju koja se oznaava kao Ng i daje se u jedinicama pranjenja po km2 godinje. Najbolji metod dobijanja Ng je direktno mjerenje ove veliine. Ako podaci o Ng nisu na raspolaganju, potrebne su aproksimacije za pretvaranje broja grmljavinskih dana (kerauniki nivo1) sa ciljem dobijanja gustoe broja pranjenja u zemlju. Opa forma izraza je,
N g = k Tda ,

gdje je Td-broj grmljavinskih dana godinje i najee je koriteni indeks srednjih grmljavinskih aktivnosti u pojedinom regionu. U literaturi su predloene razliite vrijednosti konstanti k i a. Najbolji rezultati dolaze iz istraivanja Erikssona, koji je predloio izraz,
N g = 0.04 Td1.25 .

Ovaj izraz prihvaen je od strane CIGRE WG 33.01, IEEE Std.998 i IEC 61024-1. Trajanje grmljavine, Th, daje podatke o trajanju grmljavine u nekom podruju. Procjena gustoe atmosferskih pranjenja u zemlju, koja je izvedena iz podataka o trajanju grmljavinskih nepogoda, poboljanje je prethodnih procjena zasnovanih na keraunikom nivou. Veza izmeu grmljavinskih sati godinje, Th i gustoe pranjenja u zemlju predloena je od strane CIGRE u obliku,

N g = 0.05 Th . Na slici 1.10 data je mapa broja grmljavinskih dana za Svijet. Najvea vrijednost broja grmljavinskih dana u Svijetu je na Javi (Indonezija) sa 223 grmljavinska dana u godini.

Kerauniki nivo definira se kao srednji godinji broj grmljavinskih dana ili sati za dati lokalitet. Dnevni kerauniki nivo naziva se grmljavinski dan i to je srednji broj dana, godinje, u kojima se grmljavina uje tokom perioda od 24 sata. Po toj definiciji, nema razlike koliko se puta uje grmljavina tokom perioda od 24 sata. Drugim rijeima, ako se grmljavina uje nekog dana vie od jedan put, dan se klasificira kao grmljavinski dan.

Slika 1.10 Godinja uestanost broja grmljavinskih dana u Svijetu [7]

Na slici 1.11 dat je godinji srednji broj atmosferskih pranjenja na km2 u Bosni i Hercegovini.

Slika 1.11 Raspodjela godinjeg srednjeg broja atmosferskih pranjenja na km2 u BiH

Lokalni topografski i meteoroloki uslovi mogu stvoriti velike lokalne razlike u gustoi broja grmljavinskih nepogoda. Specifini elektrini otpor slojeva zemlje, kao i njezina geoloka struktura, takoer, utiu na broj, trajanje i veliinu pranjenja. Zemljita sa manjom vrijednou specifinog otpora tla imae vei broj pranjenja u odnosu na zemljita sa veom vrijednou specifinog elektrinog otpora.

2. Atmosferski prenaponi na zranim linijama

Atmosferska pranjenja predstavljaju veliki problem za EE i IT sisteme zbog toga to mogu izazvati visoke prenapone. Kao poslijedica toga dolazi do proboja izolacije i oteenja opreme, a mogue su tete i zbog nastalih prekida napajanja i procesa proizvodnje. Statistiki podaci o kvarovima zranih linija pokazuju da je vie od 50% kvarova linija uzrokovano atmosferskim pranjenjima. Atmosferski prenaponi uvjetovani su direktnim pranjenjima u fazne vodie, povratnim preskocima ili su inducirani atmosferskim pranjenjima u zemlju blizu linije. Inducirani atmosferski prenaponi openito uzrokuju prenapone reda 300kV na zranoj liniji i stoga su vani samo za sisteme niih naponskih nivoa. Zbog viih podnosivih izolacionih nivoa, povratni preskoci su manje vjerovatni na linijama naponskih nivoa viih od 245kV nego na linijama ispod 245kV, a rijetki su na linijama naponskih nivoa 500kV i vie. Prilikom atmosferskog pranjenja u zranu liniju, nastaju vrlo visoke vrijednosti napona bez obzira dali je pranjenje zavrilo na faznom vodiu, stubu, ili zatitnom uetu. To su takozvana direktna pranjenja. Prilikom udara u stub ili zatitno ue, koji su u stacionarnom stanju na potencijalu zemlje, raste prijelazni napon vrha stuba uslijed toka struje atmosferskog pranjenja kroz valnu impedansu stuba i otpor uzemljenja. Preskok izolatora koji tada moe nastati naziva se povratni preskok. Zbog kvara ekraniranja, atmosferska pranjenja mogu zavriti na faznom vodiima. Visoki prenaponi na liniji mogu takoer nastati kao poslijedica atmosferskih pranjenja u blizini linije. Ta pranjenja se nazivaju indirektna pranjenja, slika 2.1.

Slika 2.1 Prikaz direktnih i indirektnih atmosferskih pranjenja

Direktna pranjenja su vana za zatitu visokonaponskih linija dok indirektna pranjenja ne induciraju dovoljno visoke prenapone da uzrokuju ispad takvih linija. Distributivne linije su malih visina tako da ne privlae mnogo direktnih pranjenja ali je vjerovatnoa induciranja prenapona koji mogu uvjetovati preskok dosta visoka. Karakteristike zranih linija pri atmosferskim pranjenjima ovise o mnogo faktora: parametara struje atmosferskog pranjenja, koje je vano za procjenu karakteristika linije, kao to su veliina i trajanje ela strujnog vala povratnog pranjenja, uestanost udara po km2 statistike su veliine u vremenu i prostoru; -rastojanja pri kojemu e atmosfersko pranjenje biti privueno i zavriti u objektu; to je rastojanje privlaenja vee, vea je i vjerovatnoa ispada linije a rastojanje je funkcija karakteristika pogoenog objekta (visina i oblik) i atmosferskog pranjenja (struja povratnog pranjenja).

2.1 Direktna atmosferska pranjenja

Atmosferska pranjenja u nadzemne vodove mogu uvjetovati preskok i/ili proboj izolacije na slijedea dva naina: -kada atmosfersko pranjenje pogodi fazni vodi (kvar ekraniranja), i -kada atmosfersko pranjenje pogodi stub ili zatitno ue (povratni preskok). Kvar ekraniranja Kada atmosfersko pranjenje pogodi fazni vodi, struja se prostire faznim vodiem i u veini sluajeva e izazvati preskok i/ili proboj izolacije. Jedna od efikasnih mjera za zatitu linija od atmosferskih pranjenja u fazne vodie je pravilan izbor broja i mjesta ugradnje zatitnih uadi. Prilikom atmosferskog pranjenja u zatitno ue/vrh stuba, struja se dijeli na komponente u oba smjera zatitnog ueta i kroz otpor stuba i otpor uzemljivaa u zemlju. Rezultirajui naponi kroz izolaciju nadzemnog voda i vjerovatnoa preskoka su znaajno smanjeni. Pogodan razmjetaj zatitnih uadi oko faznih vodia obino se definira uglom ekraniranja, slika 2.2.

Slika 2.2 Definicija ugla ekraniranja

U poetku razvoja prijenosnih linija, zatitna uad su se instalirala radi smanjenja induciranih napona na faznim vodiima u uvjetima atmosferskih pranjenja u zemlju u blizini linije. Poveanjem naponskih nivoa, pokazalo se da inducirani naponi nisu opasni po izolaciju nadzemnih linija, tako da su se zatitna uad koristila za zatitu faznih vodia od direktnih udara. Zatitna uad direktno su vezana za stubove, a preko njih sa zemljom. Da bi zatitna uad ispunila svoju zadau, prijelazni otpor uzemljivaa stubova treba biti to manji. Zatitna uad imaju slijedee funkcije: - prilikom atmosferskih pranjenja u stub zatitna uad smanjuju ukupnu valnu impedansu kruga kroz koji tee struja; - struje kroz zatitnu uad induciraju napone na faznim vodiima elektromagnetskom spregom, smanjujui napon izmeu krajeva izolatora; - zatitna uad smanjuju efektivnu valnu impedansu faznog vodia, to znai da e napon na pogoenom faznom vodiu biti manji od napona, koji bi se razvio bez ugraenih zatitnih uadi; - refleksije na vrhu pogoenog stuba i od susjednih stubova e smanjiti napon vrha stuba; i - zatitna uad smanjuju vrijednost induciranog napona kod atmosferskih pranjenja u zemlju u blizini linije. Osnova koncepta zatite nadzemnih linija od atmosferskih pranjenja je uspostavljanje postupaka pri projektiranju sa ciljem da se izvri: - procjena uestanosti atmosferskih pranjenja u zrane linije, - izbor mjesta ugradnje zatitne uadi radi smanjenja rizika od atmosferskih pranjenja u fazne vodie i poslijedinog preskoka i/ili proboja izolacije linije.

U oba sluaja postupci pri projektiranju su zasnovani na razmatranju fizikalnih procesa tokom konane faze napredovanja silaznog lidera (obino negativnog polariteta) i njegovo pribliavanje zemlji ili objektima kao to su linija ili stubovi linije. iroko je prihvaena praksa koritenja jednostavnog EGM modela. Elektrogeometrijski model (EGM) Elektrogeometrijski model (EGM) zadnjeg koraka ili rastojanja udara atmosferskog pranjenja zasniva se na injenici da silazni lider napredujui prema zemlji, u odreenom trenutku dostigne taku u kojoj se odluuje da li e objekat biti pogoen ili e atmosfersko pranjenje zavriti u zemlju. Ako su sva rastojanja udara, prema zatitnom uetu, faznom vodiu i zemlji jednaka, atmosfersko pranjenje e zavriti na najbliem objektu. Ta rastojanja, meutim, nisu jednaka i definiraju se izrazom oblika,
r = A I b .

Nekoliko jednaina za odreivanje rastojanja udara dato je u tabeli .1.

Tabela 2.1 Izrazi za rastojanje udara
rg prema zemlji Izvor Young [3] Brown-Whitehead [5] Love [6] IEEE-1992 T&D [8] IEEE-95 Substationb [9] Eriksson [10] rc prema faznom vodiu ili zatitnom uetu

A
27 6.4 10.0 rca 8.0 nema prema zemlji

b
0.32 0.75 0.65 0.65 0.65 nema prema zemlji

=0.36/y, y-visina faznog vodia, 0.6<<0.9 b) za jarbole, A=8.8 c) =444/(462-h) za h>18m; =1 za h<18m
a)

7.1 10.0 10.0 8.0 prema faznom vodiu rc=0.67y0.6I0.74

rgc

b
0.32 0.75 0.65 0.65 0.65 prema zatitnom uetu rs=0.67h0.6I0.74

Za model linije sa dva zatitna ueta na slici 2.3, nacrtaju se lukovi radijusa rc specificirane vrijednosti struje sa centrom u faznom vodiu i zatitnom uetu. Horizontalna linija nacrtana je na rastojanju rg od zemlje.

Slika 2.3 Elektrogeometrijski model (EGM), definicije uglova i rastojanja

Ako silazni lider, koji ima oekivanu struju I za koju je luk nacrtan, dodiruje lukove izmeu A i B, pretpostavlja se da e udar zavriti u jedan od faznih vodia, a izmeu B i C na zatitno ue. Ako se pretpostavi da su svi lideri vertikalni, rastojanje izlaganja kvaru ekraniranja je Dc i broj kvarova ekraniranja je NgLlDc za datu specifinu vrijednost struje I, gdje je L1 duina linije. Uzimajui u obzir vjerovatnou pojavljivanja ove struje, P(I)dI, broj kvarova ekraniranja je NgLlDc pomnoen sa P(I)dI, gdje je P(I)2 funkcija vjerovatnoe pojavljivanja struje atmosferskog pranjenja. Kada struja raste, radijusi lukova se poveavaju i rastojanje Dc opada. Konano je za struju Im3, dostignuta taka kada je Dc jednako nuli. Tako je broj kvarova ekraniranja ili veliina broja kvarova ekraniranja, oznaen sa SFR (Shielding Failure Rate), pretpostavljajui samo vertikalne udare jednak,
Im

SFR= 2 N g Ll Dc P( I )dI .
3

Donja granica od 3 kA oznaava da postoji donja granica vjerovatnoe pojavljivanja struje atmosferskog pranjenja. Ako su naponi na vodiima, nastali uslijed kvara ekraniranja, manji od U50 (kritini preskoni napon atmosferskog impulsa negativnog polariteta) nee se javiti preskok uslijed kvara ekraniranja. Tako se za odreivanje veliine broja preskoka uslijed kvara ekraniranja, SFFOR (Shielding Failure Flashover Rate), koristi izraz u kojem se nia granica od 3 kA zamjenjuje sa kritinom strujom, Ic,
Im

SFFOR= 2 N g Ll

Ic

D P( I )dI ,
c

gdje je Dc je dato na slici 2.3, Ng-gustoa atmosferskih pranjenja u zemlju, Ll-duina linije, P(I)-funkcija vjerovatnoe gustoe vrne struje prvog udara. Kritina struja za koju e nastati preskok, Ic, jednaka je,
Ic=

2U 50 , Z

gdje je Z-valna impedansa vodia. Rastojanja Dc i Dg, slika 2.4, data su izrazima, Dc = rc [cos cos( + )] D g = rc cos( ) gdje su uglovi, rg y rc
,

= tg 1

a , =sin-1 h y

, = sin 1

(h y ) 1 + tg 2 . 2rc

2 3

P(I)-vjerovatnoa za koju je struja jednaka ili vea od I (naprimjer za struju od 31 kA, P(I)=0.5) Im-maksimalna struja iznad koje se nee javiti atmosferska pranjenja u fazni vodi.

Slika 2.4 Detaljna skica rastojanja Dc i Dg

Kako je naznaeno, donja granica integrala je 3 kA, jer se pretpostavlja da je to minimalna struja udara i Im se definira kao maksimalna struja iznad koje udar ne moe zavriti na vodiu. To znai, da ako struja raste, rc i rg rastu, te rastojanja A-B i Dc opadaju. Pri struji Im, Dc je nula. Broj pranjenja u zranu liniju. Eriksson je analizirao broj atmosferskih pranjenja u objekte kao to su, tj. jarboli, dimnjaci i zrane linije u cilju dobijanja izraza za procjenu broja atmosferskih pranjenja u liniju. Iz velikog broja istraivanja, dobio je empirijski izraz, N (G ) = 2.4 10 5 h 2.05 , gdje je h-visina strukture u m, izmeu 20 i 500 m. Rezultati, dobijeni putem gornje jednaine, dati su na slici 2.5., crtkana linija.

Slika 2.5 Broj preanjenja/god. u objekte (Ng=1) [12]

Izraz za oekivani broj udara u liniju je,

N (G ) = N g (2 R A + S g ) 10 = N g (28h 0.6 + S g ) 10
,

gdje je RA=14h0.6 radijus privlaenja objekta u m, h-srednja visina linije u m (h=hT2/3 provjesa), Ng-broj udara/km2/god, Sg-rastojanje izmeu zatitnih uadi u m i N(G)broj udara u liniju na 100km/god. Izbor uglova ekraniranja Praksa u svijetu je da se pri projektiranju rasporeda zatitnih uadi ugao ekraniranja smanjuje sa poveanjem visine stubovaju. Odnos ugao/visina stuba dat je na slici 2.6.

Slika 2.6 Praktiki primjeri odnosa ugla ekraniranja i visine stuba

(x0.8 ispada/100km god; >1 ispada/100km god)

Kako je naznaeno, za broj ispada zbog atmosferskih pranjenja manji od 0.8/100km/god, koriste se uglovi ekraniranja od 20o za visine stubova od 40m, dok se za linije koje imaju visine stubova manje od 40m, primjenjuju i vei uglovi. Povratni preskok Veina atmosferskih pranjenja zavri na zatitnim uadima. Atmosferska pranjenja koja zavre u zatitno ue uvjetuju tok struje du ueta i koja odlazi u zemlju kroz stub. Kao poslijedica toka struje, izmeu krajeva izolacije poveavaju se naponi. Ako su ti naponi jednaki ili vei od kritinog preskonog napona izolacije (CFO)4, nastat e preskok. Ovaj dogaaj se jo naziva i povratni preskok. Atmosferska pranjenja u stub. Prikaz atmosferskog pranjenja u stub sa raspodjelom napona na liniji dat je na slici 2.7.

Slika 2.7 Atmosfersko pranjenje u stub

a)shema linije

CFO je kritini preskoni napon, napon pri kojem u 50% sluajeva izolacija izdri naponska naprezanja. U IEC standardima oznaava se kao U50 i odreuje se kao nazivni podnosivi napon na atmosferske impulse (BIL), podijeljen sa (1-1,3Z), gdje je Z=/U50 i za atmosferske impulse iznosi Z=0.03 a za sklopne impulse iznosi Z=0.06

Struja atmosferskog pranjenja nakon udara u vrh stuba podijelit e se na struju kroz stub, IT, i dvije jednake komponente, Ie/2, koje e se prostirati na obje strane du zatitnog ueta,
I I = IT + 2 e 2

Kao poslijedica, nastat e tri naponska vala koji e putovati du stuba i zatitne uadi. Naponski val du stuba e putovati brzinom niom od brzine svjetlosti. Dolaskom do temelja val e se dijelom prenijeti u zemlju, a dijelom reflektirati od otpora uzemljenja temelja. Reflektirani val od otpora uzemljenja temelja stuba prostirati e se prema vrhu stuba, gdje e se dio prenijeti prema susjednim stubovima preko zatitnog ueta, a dio reflektirati prema temelju stuba. Naponski valovi du zatitnog ueta e se prostirati prema susjednim stubovima, gdje e se jedan dio prenijeti dalje, a jedan dio reflektirati nazad ka pogoenom stubu. Napon du pogoenog stuba dijelom e se reflektirati od otpora uzemljenja temelja stuba. Polaritet refketiranog vala ovisit e o vrijednosti Rtf naspram ZT. Ako je Rtf<ZT, reflektirani val e biti suprotnog polariteta i njegovim dolaskom na vrh stuba smanjivat e se napon vrha stuba, Vtt. Ako je Rtf>ZT, tada e reflektirani val biti istog polariteta i poveavat e napon vrha stuba. Zbog relativno male duine stuba, refleksije od temelja bre e stizati u vrh stuba, tako da je od najvee vanosti da otpor uzemljenja temelja stuba, Rtf, i visina stuba budu to je mogue manji. Reflektirani valovi od susjednih stubova bit e suprotnog polariteta u odnosu na napon vrha stuba, zbog manjeg otpora paralelne kombinacije Ze/2 i ZT/2 na susjednom stubu u odnosu na Ze/2. Zato e reflektirani naponi smanjivati napon vrha pogoenog stuba. Napon izolatorskog lanca je Vizol=Vkon-KelVtt Ako je napon izolatora Vizol>CFO (kritini preskoni napon izolatora), nastat e povratni preskok du izolatora. Napon izolatora odreuje broj ispada linije. Iz navedenog se vidi da postoji kritina veliina struje povratnog udara iznad koje e svaki udar u stub uzrokovati povratni preskok. Vjerovatnoa preskoka je jednaka vjerovatnoi da je struja I jednaka ili vea od kritine struje IC,

P( I C ) =

IC

f ( I )dI .

Veliina broja povratnih preskoka, BFR, je, BFR = N L P( I C ) , gdje je,

NL = Ng (28h 0.6 + S g ) 10

Atmosfersko pranjenje u zatitno ue na sredini raspona. Na slici 2.8 dat je prikaz atmosferskog pranjenja u zatitno ue na sredini raspona. Struja atmosferskog pranjenja, I, podijelit e se na dva jednaka dijela koji putuju suprotnim smjerovima

du zatitnog ueta prena susjednim stubovima, slika a). Vrijednost putnog naponskog vala na zatitnom uetu je Ve=ZeI/2, gdje je Ze-valna impedansa zatitnog ueta.

Slika 2.8 Atmosfersko pranjenje u zatitno ue

a) shema linije

Naponska razlika izmeu zatitnog ueta i faznog vodia je

Vel=(1-Kel)Ve

Ova naponska razlika ostaje sve dok se ne smanji refleksijama od susjednih stubova. Koeficijent refleksije je negativna, jer valovi nailaze na paralelnu kombinaciju valnih impedansi Ze i ZT. Pri ovome je zanemaren napon industrijske frekvencije na faznim vodiima Efekti refleksija od otpora uzemljenja stubova izraeniji su kod niih stubova. Jako je izraen utjecaj ugradnje zatitnih uadi na smanjenje napona izolatorskih lanaca zbog elektromagnetske sprege izmeu faznog vodia i zatitnih uadi. Direktna atmosferska pranjenja u linije bez zatitne uadi
Veina zranih linija ima jedno ili dva zatitna ueta. S druge strane, neke zrane linije nemaju zatitne uadi zbog toga to je gustoa broja atmosferskih pranjenja u zemlju mala, ili je otpornost zemlje vrlo visoka da bi ugradnja zatitne uadi bila ekonomski opravdana. Naprimjer, mnoge distributivne linije nemaju izvedenu zatitnu uad. Odziv zrane linije na direktna atmosferska pranjenja ovisi o mjestu atmosferskog pranjenja u liniju, tj. da li atmosfersko pranjenje zavrava u fazni vodi du raspona ili u stub. Pretpostavlja se da oko 40% atmosferskih pranjenja pogodi raspon linije, a 60% pranjenja zavri u stub ili njegovu neposrednu blizinu.

Atmosfersko pranjenje u raspon linije Struja atmosferskog pranjenja I u taki udara, podijelit e se na dva jednaka dijela, koja e proizvesti putne valove V1, u oba smjera du linije od mjesta udara, slika 2.9,

Slika 2.9 Atmosfersko pranjenje u liniju bez izvedene zatitne uadi

V1=IZl/2, gdje je Zl-valna impedansa faznog vodia. Inducirani napon prema zemlji na drugim vodiima je, V2=K12V1, gdje je K12-faktor sprege izmeu faznih vodia 1 i 2. Napon izmeu vodia 1 i 2 je, V12=(1-K12)V1 Preskok izmeu vodia javit e se na mjestu udara ako rastojanje izmeu vodia nije dovoljno da izdri napon V12. Ukoliko se tu preskok ne javi, putni valovi e se prostirati du linije do prvog izolatorskog lanca. Kako je napon na izolatorskom lancu pogoene faze najvei, nastat e preskok ako napon V1 pree kritini preskoni na atmosferske impulse (CFO). Kritina struja atmosaferskog pranjenja Ics, koja uzrokuje preskok izolatorskog lanca uslijed atmosferskog pranjenja u sredinu raspona linije je Ics=2CFO/Zl=2U50-/Zl Bilo koje atmosfersko pranjenje u sredinu raspona, ija struja prelazi kritinu struju Ics, uzrokovat e preskok du izolatorskog lanca na prvom susjednom stubu. Primjenom metode elektrine sjene, podruje privlaenja svih atmosferskih pranjenja unutar irine sjene W, na segmentu linije duine 100 km je, A=0,1W Ako je u datoj oblasti gustoa atmosferskih pranjenja u zemlju jednaka Ng udara po km2 godinje, tada je broj ispada linije zbog atmosferskih pranjenja u sredinu raspona linije jednak Nms=0,4Ng0,1WP(Ics)=0,04NgWP(Ics) gdje faktor 0,4 oznaava 40% vjerovatnou da e se atmosfersko pranjenje javiti na sredini raspona a P(Ics)- vjerovatnoa da e biti preena kritina struja Ics . Atmosfersko pranjenje u stub zrane linije Stub zrane linije je u stacionarnom stanju na potencijalu zemlje. Potencijal vrha stuba, slika 2.10, raste u trenutku udara struje atmosferskog pranjenja i jednak je
VTT=IZt

gdje je ZT-valna impedansa stuba.

Slika 2.10 Atmosfersko pranjenje u stub zrane linije bez izvedenih zatitnih uadi

Ako je napon izmeu krajeva izolatorskog lanca vei od kritinog preskonog napona na atmosferske impulse, nastat e povratni preskok izolatorskog lanca. Na slici 2.11 dat je dijagram napona izolatorskih lanaca za sluaj izvedbe zrane linije sa zatitnim uetom, a) i bez zatitnog ueta, b).

Slika 2.11 Napon izmeu krajeva izolatorskog lanca a) zatitno ue izvedeno, b) zatitno ue nije izvedeno

Znaajno je smanjenje napona pri izvedbi sa zatitnim uetom u odnosu na izvedbu bez zatitnog ueta, zbog utjecaja faktora sprege izmeu zatitnog ueta i faznog vodia. Takoer, naponi izolatorskog lanca za sluaj izvedbe niih stubova znatno su manji od napona izolatorskog lanca pri izvedbi viih stubova, zbog utjecaja refleksija. Broj ispada linije je, Ntw=0,6Ng0,1WP(Ict)=0,06NgWP(Ict), gdje faktor 0,6 oznaava 60% vjerovatnou da e atmosfersko pranjenje zavriti u stub zrane linije, a Ict=Vtt/Rtf - kritina struja atmosferskog pranjenja u stub zrane linije, pri kojoj e doi do preskoka izolatorskog lanca. Ukupni broj ispada linije Nt odreuje se pomou broja ispada na 100km duine sekcije linije u godini, tj Nt=Nms+Ntw (.44)

Metode za unaprijeenje performansi nadzemnih linija pri atmosferskim pranjenjim Za smanjenje broja povratnih preskoka na zranim linijama najee se koriste slijedei zahvati: - Smanjenje otpora uzemljenja stuba i izbor odgovarajuih uzemljivakih sistema, - Poveanje izolacionog nivoa voda, - Ugradnja dodatnih zatitnih uadi, - Ugradnja dodatnih prihvatnih vodia, - Ugradnja zateznih uadi, - Ugradnja linijskih odvodnika prenapona (LOP). Smanjenje otpora uzemljenja jedan je od najefikasnijih naina za sprijeavanje nastanka povratnih preskoka. Smanjenjem otpora uzemljenja stubova, smanjuje se broj povratnih preskoka zbog efekta reflektiranih valova suprotnog predznaka na smanjenje poetnog naponskog vala. Meutim, treba imati na umu da je na terenima sa visokim specifinim otporom tla vrlo teko, a esto i nemogue, postii zadovoljavajui otpor uzemljenja stubova. U veini sluajeva su stubovi, koji su

najvie izloeni atmosferskim pranjenjima izvedeni na lokacijama s vrlo visokim specifinim elektrinim otporom tla. Smanjenje otpora uzemljenja stuba moe se postii ugradnjom dodatnih tapnih uzemljivaa, ukopanih uzemljivakih vodia, koji se zrakasto ire od stuba, izvedbom odgovarajue uzemljivake mree ili povezivanjem uzemljivaa stubova sistemom uzemljivakih traka, dodavanjem bentonita ili materijala u cilju smanjenja specifinog otpora tla, itd. Na slici 2.12 dat je utjecaj razliitih oblika ugradnje uzemljivalkih traka sa jednim, dva i etiri kraka.

Slika 2.12 Efekat uzemljivake trake, 230 kV dvostruke linije sa dva zatitna ueta, h=35 m
Poveanje izolacionog nivoa se najee izvodi kod rekonstrukcije starih linija, kod kojih je zbog niskog nivoa izolacije zabiljeen povean broj povratnih preskoka. Ovo se postie dodavanjem odreenog broja novih izolatorskih lanaka ili se kompletnom zamjenom izolatora postie isti efekat. Ova mjera ima relativno ogranien efekat, te se najee i ne provodi samo radi smanjenja povratnih preskoka, nego radi problema zagaenja.

Ugradnjom dodatnih zatitnih uadi radi smanjenja mogunosti direktnog udara groma u fazne vodie, postie se i smanjenje rizika nastanka povratnog preskoka. Naime, dodatno zatitno ue preuzima na sebe dio struje groma, tako da kroz uzemljiva stuba protie manja struja, ime se smanjuje potencijal vrha stuba. Istovremeno sa dodatnim zatitnim uetom poveava se sprezanje zajednikim modom valnih napona na zatitnom uetu sa faznim vodiima, to smanjuje napon kroz izolaciju na stubu. Na slici 2.13 data je usporedba rjeenja sa jednim i dva zatitna ueta na 230 kV dvostrukoj liniji i jednostrukoj liniji.

Slika 2.13 Dva zatitna ueta za 230 kV dvostruku liniju sa h=35 m smanjuju BFR

Dodatno zatitno ue izvedeno ispod faznih vodia je vrlo efikasna metoda za smanjenje rizika nastanka povratnog preskoka. Naime, ovo ue pored preuzimanja dijela struje groma popravlja faktor meusobnog utjecaja s najniim faznim

vodiima, koji su inae zbog svog nepovoljnog faktora meusobnog utjecaja sa standardnim zatitnim uetom najugroeniji od povratnih preskoka. Iskustva sa ovakvim rjeenjem su se pokazala dobra, tim vie to uad mogu sluiti kao nosea za optike komunikacione kabele. Na slici 2.14 prikazan je utjecaj ugradnje dodatnog zatitnog ueta u smanjenju BFR.

Slika 2.14 Zatitno ue ispod faznih vodia smanjuje BFR na 220 kV dvostrukoj liniji

Ugradnja dodatnih prihvatnih vodia moe biti opravdana kada je potrebno unaprijediti performanse postojeih nadzemnih linija sa jednim zatitnim uetom pri atmosferskim pranjenjima u podrujima sa visokim otpornostima tla ili u podrujima jakih grmljavinskih aktivnosti. Zatitna uad na odvojenim objektima u odnosu na zranu liniju mogu dati velike negativne uglove ekraniranja, smanjiti inducirane gubitke i obezbjediti izuzetnu pouzdanost od kvara ekraniranja. Na ovaj nain se moe smanjiti visina stubova i optereenje uslijed vjetra. Zatezna uad su kod odreene vrste stubova sastavni dio konstrukcije stuba i njihov je zadatak da poboljaju mehanike karakteristike stubova. Ova uad takoer na sebe preuzimaju dio struja atmosferskog pranjenja i na taj nain rastereuju glavni uzemljiva stuba, sniavajui na taj nain potencijal na vrhu stuba. Ugradnja metal-oksidnih (MO) linijskih odvodnika prenapona (LOP) direktno na liniju, paralelno izolatorskim lancima, ve dugo se koristi za smanjenje broja preskoka izolacije linije uzrokovanih atmosferskim prenaponima. Proizvodnja MO odvodnika prenapona sa polimernim kuitem poetkom 80-tih, omoguila je njihovu ugradnju direktno na stubove postojeih prijenosnih linija, bez potrebe za dodatnim pojaanjima konstrukcije stubova. Primjena LOP pokazala je veu efikasnost i ekonominost u odnosu na klasine metode smanjenja broja ispada linije zbog atmosferskih pranjenja (proirenje uzemljivakog sistema, optimizacija uglova ekraniranja i dr.). Primarni problem primjene LOP-a je energija odvoenja i struja pranjenja kroz njih. LOP su izloeniji strujama atmosferskih pranjenja budui da su blie mjestu atmosferskog pranjenja. Struje kroz LOP ovise o efikasnosti ekraniranja linije i uvjetima uzemljenja stubova. Kada se LOP primjenjuju na linije bez zatitnih ueta, oni trpe velika energetska naprezanja tokom atmosferskih pranjenja, budui da sve vrijednosti struja atmosferskog pranjenja mogu zavriti na faznom vodiu. Za te situacije je kritina primjena LOP. LOP trebaju imati slijedee osobine:

- LOP trebaju da sprijee nastanak preskoka izolacije uslijed direktnih atmosferskih pranjenja u linije, - LOP trebaju, sa prihvatljivo malim brojem kvarova, biti sposobni da podnesu mogua strujna i energetska naprezanja pri direktnim atmosferskim pranjenjima u zranu liniju, - LOP trebaju zadovoljavati uvjete okolia, imati mehaniku vrstou za oekivana naprezanja i biti sposobni da se ugrade na postojee i nove stubove nadzemnih linija, - LOP trebaju biti lahki za montau i odravanje, kao i kontrolu tokom njihovog rada.

Zatita postrojenja od direktnih atmosferskih pranjenja

Zatita postrojenja od direktnih atmosferskih pranjenja odreena je statistikom prirodom atmosferskih pranjenja i sloenou detaljnog izbora sistema zatite. Nema pouzdanog metoda zatite koji e potpuno osigurati opremu postrojenja od posljedica direktnih atmosferskih pranjenja.

Porastom nazivnih napona, oprema postrojenja je postajala osjetljivija na naponska naprezanja, a i skuplja, pa se ukazala potreba za sofistiranijim analizama rizika i trokova zatite postrojenja od direktnih atmosferskih pranjenja. Analize predviaju etiri koraka pri projektiranju sistema zatite postrojenja: Procjenu vanosti tienog postrojenja, Istraivanje parametara struja atmosferskog pranjenja i uestanost grmljavinskih nepogoda u podruju gdje se planira izgradnja postrojenja, kao i izloenost postrojenja atmosferskim pranjenjima, Izbor odgovarajueg metoda projektiranja u skladu sa gornjim podacima i sistemom zatite, Procjenu efikasnosti i trokova projektiranog sistema zatite. Empirijske metode projektiranja Do prije dvadesetak godina su se primjenjivale dvije klasine empirijske metode zatite postrojenja od direktnih atmosferskih pranjenja: Metod fiksnih uglova, i Empirijske krive, a u novije vrijeme se koristi Elektrogeometrijski model (EGM). Metod fiksnih uglova koristi vertikalne uglove za odreivanje broja, mjesta i visine zatitne uadi ili jarbola, sl. 2.15.

a)

b)

Slika2.15 Metod fiksnih uglova, a) zatitna uad i b) jarboli

Uglovi se odreuju prema stepenu izloenosti postrojenja atmosferskim pranjenjima, vanosti tienog postrojenja i veliini podruja koje obuhvata postrojenje. Ugao =450 a za ugao koriste se vrijednosti od 30 do 450. Promjena ugla ekraniranja, , sa visinom h i brojem kvarova ekraniranja/100 km/godinje data je na sl. 2.16.

Slika 2.16 Uestanost kvarova ekraniranja u funkciji visine i zatitnog ugla

Koritenje empirijskih krivih zapoeto je 1941 godine radom Wagnera, u kojem se iznose rezultati laboratorijskih istraivanja pranjenja iljka, koji se simulirao nabijeni oblak, prema zemlji ili horizontalnom zatitnom uetu i vodiu. Krive su razvijene za veliinu broja kvarova ekraniranja 0.1 i 1.0 % i razliite konfiguracije zatitnog ueta i jarbola u odnosu na tieni objekat. Krive su date za razliite visine objekta h, tj. iz odnosa x/h (s/h) dobiju se odnosi d/h [h=d/(d/h), odnosno x=(x/h)h] za eljenu veliinu broja kvarova ekraniranja, sl. 2.17-19.

Slika 2.17 Zatita objekta jednim jarbolom

Slika 2.18 Zatita objekta sa dva jarbola

Slika 2.19 Zatita horizontalnog vodia jednim zatitnim vodiem

Za potrebe prorauna performansi ekraniranja postrojenja prvo se odredi gustoa broja atmosferskih pranjenja na km2/god., GFD, srauna broj pranjenja (Ns) u podruju koje obuhvata postrojenje (A), Ns=GFDA/(1000)2 i izrauna broj pranjenja u godini koji uvjetuju kvar ekraniranja, SP=Nsveliina izloenosti (0.1 % ili 0.001). Elektrogeometrijski model (EGM. U novije vrijeme primjenjuje se unaprijeeni elektrogeometrijski model (EGM) za proraun performansi postrojenja pri atmosferskim pranjenjima. Ovaj model dovodi u vezu rastojanje udara sa veliinom struje atmosferskog pranjenja uz slijedee pretpostavke: Pranjenja se pretpostavljaju horizontalnim, =0, Uzimaju se u obzir razliita rastojanja udara u objekte, rc, zatitnu uad, rs, i zemlju, rg, Za struju se koristi srednja vrijednost raspodjele uestanosti prvog negativnog udara u ravnu zemlju, Model nije povezan sa odreenom formom izraza za rastojanje udara. Osnova projektiranja zatite postrojenja od direktnih atmosferskih pranjenja neto se razlikuje u odnosu na zrane linije. Isti koncept projektiranja vrijedi za sabirnice, dok se za pojedinanu opremu i dijelove postrojenja mora posebno razmatrati. Projektiranje zatite postrojenja od direktnih atmosferskih pranjenja zasniva se na projektiranoj struji koja je izvedena iz veliine broja preskoka uslijed kvara ekraniranja (SFFOR) ili srednjeg vremena izmeu kvarova u postrojenju (MTBF). Poslijedice kvarova u postrojenju vee su nego kod zranih linija, pa se projektirani SFFOR obino usvaja niim u odnosu na zrane linije. Za prepostavljeni SFOR jednak 0.01 preskok/100 km-god. i sabirnice duine L, MTBF je MTBF=
1 . L( SFFOR)

Ako se polazi od eljenog MTBF (IEC 71-2 preporuuje vrijednosti za MTBF od 0.004 do 0.001/godini, tj. 250 do 1000 godina izmeu kvarova), onda je SFFOR jednak,

SFFOR=

1 . L( MTBF )

Kritina struja, Ic, je kao i za zrane linije jednaka,

Ic=

2(CFO) 2( BIL) . Z Z

Podruje izloenosti postrojenja atmosferskim pranjenjima je, As=(W+2RA)(L+2RA), gdje su W i L, duina i irina postrojenja, a, RA=16h0.6, gdje je h-visina postrojenja. Za zatitu postrojenja od direktnih atmosferskih pranjenja mogu se koristiti odvojeno zatitna uad ili jarboli ili se oba naina mogu istovremeno koristiti. Ekraniranje postrojenja zatitnom uadi Zona ekraniranja za sluaj izvedbe jednog zatitnog ueta, sl. 2.20, ista je kao i za sluaj zrane linije. Ope jednaine rastojanja su,
a 0 = rs2 (rg h) 2 , R PO = rc2 (rg y ) 2 a=a0-RPO.
,

Slika 2.20 Dijagram ekraniranja za jedno zatitno ue

Zone ekraniranja za dva zatitna ueta data je na sl. 2.21. Zatitna zona dobije se crtanjem luka sa centrom u zatitnim uadima sa radijusom, rs, dok se ne presjeku lukovi sa horizontalnom linijom na visini rg iznad zemlje. Iz take presjeka crta se luk radijusa rc koji spaja zatitno ue i zemlju. Ovako dobijeno podruje predstavlja tienu zonu za sve objekte koji se nalaze u njoj, a = rc2 (rg h) 2 rc2 (rg y ) 2 .

Slika 2.21. Zona tienja sa dva zatitna ueta

Svako atmosfersko pranjenje izmeu zatitne uadi e zavriti u zatitnim uadima. Zatitna zona se crta iz presjecita tih lukova sa radijusom rc. Zona tienja izmeu zatitne uadi definira se rastojanjima ac i RPC,
R PC = rc2 h y + rs2 Rc2 ,
2

a c = Rc RPC , gdje je Rc=Sg/2. Minimalna visina tienja ymc javlja se na sredini izmeu zatitne uadi i dobija se iz izraza (14) stavljanjem RPC=0, tj.,
y mc = h rc + rs2 Rc2 ,

Zatitna zona izvan zatitne uadi moe se opisati dvjema komponentama, R PO = rc2 (rg y ) 2 , a 0 = rs2 (rg h) 2 , gdje je, a = a 0 RPO , a0-rastojanje a za vrijednost y=0 i visina tienja je nula za a0. Ekraniranje postrojenja jarbolima Zona tienja za jedan jarbol, sl. 2.22., moe se opisati izrazima koje smo koristili za zatitnu uad.

Slika 2.22. Plan i profil dijagrama ekraniranja za jedan jarbol

Zona tienja sa dva jarbola Glavni problem analize zone tienja sa dva ili vie jarbola je to je to trodimenzionalni problem. Vizualizacija problema je teka jer je cilj odgovarajueg skiciranja trodimenzionalna figura. Polusfere radijusa rs, jednakog rastojanju udara,

iscrtane sa vrhova jarbola sijeku se meusobno i sa ravni na visini rg od zemlje. Kritina taka, A, moe se opisati kao uvjet gdje je y=0, sl. 2.23.

Slika 2.23. Trodimenzionalni pogled ekraniranja sa dva jarbola (a) i osnova (b)

Zatitna zona opisana je linijama konstantne visine h. Izmeu tih linija iste visine, objekat je tien ako je njegova visina jednaka ili manja od y. Zona tienja je data na sl. 2.24, i opisana je krugovima ili lukovima krugova ija je procedure dobivanja: -nacrtati krugove radijusa a0 od svakog jarbola. Ti krugovi opisuju granicu zatitne zone i odnose se za y=0; -koristei taku A kao centar, kronstruirati lukove koji imaju radijus RPO; -koristei jarbole kao centralne take, konstruirati lukove ili dijelove krugova radijusa a=a0-RPO; -presjek lukova iz 2 i 3 koraka kompleturaju zonu tienja za visinu y.

Slika 2.24. Zatitna zona za dva jarbola

Tri i vie jarbola Pretpostavljaju se jarboli istih visina na krajevima trokuta, sl.2.25.

Slika 2.25. Trodimenzionalni dijagram zone tienja unutar tri jarbola

Za sluaj vie od tri jarbola, oni se mogu smatrati serijom od tri jarbola, slika 2.26.

Slika 2.26. Specijalni sluajevi etiri jarbola

Specijalni sluajevi obuhvataju jarbole ili zatitnu uad nejednakih visina, zatitnu uad koja nisu paralelna ili kombinaciju jarbola i zatitne uadi. Praktiki se svi ti sluajevi mogu analizirati upotrebom jednaina datih za zatitnu uad ili jarbole jednakih visina. Za sluaj dva jarbola nejednakih visina, sl. 2.27., nacrtaju se dva kruga koji imaju razliite a0 za y=0.

Slika 2.27. Dva jarbola nejednakih visina

Na slian nain odreuje se zona tienja za zatitno ue izmeu jarbola razliite visine, sl. 2.28. RPO je konstantno, ali se a01 i a02 razlikuju.

Slika 2.28. Jedno zatitno ue na jarbolima razliite visine

Primjena EGM metodom kotrljajue sfere Metod kotrljajue sfere koristi pretpostavku da su jednaka rastojanja udara, S, prema zemlji, jarbolu ili zatitnom uetu. Rastojanje udara i struja, povezani su slijedeim relacijama,
S = 8 k I 0.65 ,
I = 0.04 S 1.54 ,

gdje je k=1 za udare u ravnu zemlju i k=1.2 za udare u jarbole ili zatitnu uad. Metod koristi kotrljanje zamiljene sfere radijusa S du povrina postrojenja. Sfera se kotrlja du jarbola, zatitne uadi, ograde i ostalih uzemljenih objekata koji mogu ostvariti funkciju ekraniranja. Smatra se da je oprema zatiena od direktnih atmosferskih pranjenja ako ostaje ispod krivih koje se dobiju kotrljanjem zamiljene sfere uz i po jarbolima ili zaptitnim uadima. Oprema koja dodiruje sferu ili prodire u njenu povrinu, nije zatiena. Osnova koncepta data je na sl. 2.29.

Slika 2.29. Princip kotrljajue sfere

Geometrijski model jednog jarbola ili zatitnog ueta u postrojenju, dat je na sl. 2.30.

a)

Jarbol

b)

Zatitno ue

Slika 2.30. Zatita jarbolom i zatitnim uetom