Si Miss Phathupats

ni Juan Crisostomo Soto

Isina-Filipino ni Lourdes H. Vidal
(1) Punong puno ng kolorete ang mukha ng
dalagang si Miss Yeyeng. Sabi nila ipinanganak ang
kanyang mga magulang sa sulok ng Pampanga, sa
pinakamaliliit na bayan nito. Dahil dito, Pilipina si
Miss Yeyeng mula ulo hanggang paa, at kahit sa
kadulu-duluhan ng kanyang buhok, Kapampangan
siya.
(2) Dahil mahirap lang sila, pagtitinda ang
ikinabubuhay. Nakikita si Miss Yeyeng na sunong
ang ginataan o kaya bitso-bitso na inilalako niya sa
mga sugalan. Nagdalagang walang pagbabago sa
buhay nitong binibini.
(3) Natapos ang rebolusyon. Nagbukas ng paaralan
ang pamahalaang militar ng Amerika at dito
pinagturo ang mga sundalong Americano.
Nangyaring si Miss Yeyeng pa noon, wala pang
binibini, ay nagkaroon ng suking sundalo. Inakit ng
sundalong mag-aral ang dalaga sa paaralang
kanyang pinagtuturuan upang magkaintindihan sila.
Sa kanilang pag-uusap, nag-iingles ang sundalo,
nagkaka-pampangan si Miss Yeyeng, kaya napilitan
siyang mag-aral.

(4) Pagkaraan ng ilang buwan, nagsasalita na ng

ingles si Miss Yeyeng, paglipas ng walong buwan,
amuki ng gurong kawal, ipinahatid siya sa isang
bayan kung saan siya pinagturo.
(5) Noong nagtuturo na doon, pinahanga niya
ang taong-bayan dahil nakikita nilang mas
marunong siya ng Ingles kaysa sa kanila.

(6) Ganyan lumipas ang panahon. Halos hindi na

nagsalita si Miss Yeyeng ng Kapampangan dahil
sabi niya ay nakalimutan na niya. Matigas daw
ang Kapampangan at nababaluktot ang kanyang
dila, kaya kailan man hindi na siya makapagsalita
nangg tuwid at nauutal siya.
(7) Nagkalabitan ang mga maalam na nakakikilala sa
kanya pagkarinig nito. Pinalitan tuloy ang kanyang
pangalan at pinangalanan siya ng matunog at
umaalingasaw na Miss Phathupats, pangalang
hango sa malapad niyang balakang na pilit na iniipit
sa pahang mahigpit na ginagamit niya, kaya wala
siyang iniwan sa patupat o suman sa ibus na
mahigpit ang ballot.

(8) Magmula noon ito ang pangalang ibinansag sa

kanya at nakalimutan nilang tuluyan ang Yeyeng, ang
malambing niyang palayaw. Ang Miss Phathupats
ang naging palasak.
(9) Ganito nang ganito ang buhay. Hindi nagtagal
lumabas ang Ing Emangabiran, pahayagang
Kapampangan sa Bacoor. Sa isang pista o velada sa
bayang X, na kung saan dumalo si Miss
Phathupats, binabasa ito. Lumapit siya, ngunit
nang makita na Kapampangan ang binabasa,
lumabi ng kaunti, umiling at nagsabi.

(10) Mi no entiende el Pampango

(11) Mi no entiende ese Castellano, Miss, sabi

naman ng isang susut, ginagad ang kanyang tono.
(12) Napangiti lahat ng nasa umpukan; at sapagkat
may pinag-aralan sila, hindi na nila ipinakita ang
pagkaaliw nila sa binibini. At ito namang babae kahit
alam na parang tinutukso na siya ay nagpatuloy din
at sabi:
(13) Sa katunayan, totoong nahihirapan na akong
bumigkas ng Kapampangan lalo na kung binabasa
ko.
(14) Dito sa iilang salitang binigkas niya, sumama
lahat ang ibat ibang wika na talasalitaang bulgar na
ang Ingles, Kastila, Tagalog na pinaghalu-halo niya
ang walang kawawaan. Hindi na nakapagpigil ang
mga nakarinig; napatawa sila nang malakas.
(15) Nagalit si Miss Phathupats, hinarap ang mga
tumatawa at sabi niya:
(16) Porque reir?
(17) Por el tsampurado, miss, sabi ng unang sumagot.
(18) Lalong lumakas ang halakhak ng mga nakikinig at nag-
init ang pakiramdam ni Miss Phathupats.
(19) Isa sa mga nakatayo ang nagsabi ng ganito.
(20) Hindi kayo dapat magtaka kung hindi na marunong
ng Kapampangan si Miss Phathupats: una, dahil matagal
na siyang nakisama sa mga kawal na Amerikano;
pangalawa, hindi na siya Kapampangan. katunayan Miss
Phathupats ang kanyang pangalan.
(21) Noon na sumabog ang bulkan. Putok na
ubod nang lakas, sumabog ang kaldero ni Miss
Phathupats at mula sa bunganga niyang
naglalawa lumabas ang lagablab ng Vesubiyo o
ang lahat ng maruruming salita sa
Kapampangan, bigla niyang pinagsama-sama sa
nag-aapoy na bunganga.

(22) Walang hiya! Magnanakaw! Taga-lason!

Anak-! sabi sa tinurang wikang Kapampangan.

(23) Aba, Kapampangan pala siya! sabi ng mga

nakarinig.
(24) Oo, hindi ba ninyo alam? sabi ng
nakakakilala sa kanya. Anak siya ni Matandang
Godiung Pakbong na aking kanayon.

(25) Napahalakhak nang malakas ang mga

nanonood. Napaiyak na si Miss Phathupats at sa
pagpupunas sa kanyang tumutulong luha
sumama ang makapal niyang pulbos sa pisngi.
Lumitaw ang likas niyang kulay, maitim pa siya sa
duhat. Nang makita ito ng mga nanonood lalo na
silang napatawa at nagsabi:
(26) Aba! Maitim pala siya!
(27) Oo, AmeriKanang negra siya!
(28) Sigawan, palakpak, halakhakan ang narinig
noon. Hindi na nakatiis si Miss Phathupats.
Nagkandarapa sa paglabas sa daan at sabi niya:
(29) Mi no vuelve en esta casa.
(30) Paalam, Miss hindi marunong ng
Kapampangan!
(31) Paalam, Miss Alice Roosevelt!

(32) Paalam, Miss Phathupats!

(33) Ganyan ang pinagtulung-tulungan, at ang
kawawang Yeyeng ay umalis na bubulung-bulong
na parang asong ulol. . .

(34) Napakarami ng mga Miss Phathupats sa

panahon ngayon, hindi na sila marunong ng
Kapampangan o ikinakahiya na nila ang
Kapampangan dahil nakakapagsalita na sila ng
Ingles na tsampurado.
BUOD NG KAHAPON, NGAYON
AT BUKAS
Aurelio Tolentino
 Si Asal Hayop (mapaglilong Taga-ilog) ay
nagtaksil sa kanyang ina at kapatid dahil lamang
sa salapi. Isinuplong niya kay Haring Bata si Taga-
ilog at si Inang Bayan ngunit siyay nahuli ni
Taga-ilog. Sisyy sinunog upang hindi pamarisan
ng iba, si Haring Bata ay napatay ni Taga-ilog.
Si Dilat na Bulag ay dumating at nakipagkaibigan
kina Inang Bayan at Taga-ilog. Silayy
nagsumpaang magiging matapat sa bawat isa, sa
katunayay ininom nila ang magkahalong dugo
buhat sa kanilang mga ugat. Si Dahumpalay
(mapaglilong Taga-ilog) ay nagtaksil at dahil sa
kaniyay nabilanggo si Taga-ilog.
 Si Dalumpalay pa rin ang nagsulsol kay Matanglawin
na huwag pakawalan si Taga-ilog at panatilihing may
gapos ang mga paa. Pumayag si Inang Bayang
ipagkaloob ang kanyang salapi hanggang sa
mamulubi siya, mapalaya lamang si Taga-ilog.
Iniutos ni Matanglawin na pawalan si Taga-ilog at
balak na hulihin uli upang makahingi na naman ng
salapi ngunit nalinlang ni Taga-ilog si Dahumpalay.
Sa pamamagitan ni Halimaw, si Inang Bayan ay
naibulid sa libingan. Samantalay lumalat ang
balitang ang kaluluwa ni Taga-ilog ay siayng
namumuno sa mga manghihimagsik.
Pinagkasunduan nina Bagong Sibol at Taga-ilog na
patulungan si Dilat na Bulag. Bawat makikita kay
Taga-ilog sa labanan ay tumakbot natakot.
 Si Inang Bayanay lumabas sa libingan at
nagsalita. Iniutos niyang si Matanglawin, si
Halimaw at si Dilat na Bulag ay ilibing ng buhay.

Ipinaalam ni Inang Bayan kay Bagong Sibol na

huwag na lamang siayng aapihin at ang kanyang
mga anak sapagkat kung magkagayoy mabuti
pang patayin na silang lahat. Samantalay nayari
ang bandila ni Inang Bayan. Ipinakilala ni Taga-
ilog sa kaniyang pakikipag-usap kina Malaynatin
ang malaking paghahangad ni Inang Bayan na
lumaya.
 Si Bagong Sibol ay nangarap. Napangarap niyang
siyay may dalang agila. Ang ibon ay pinukol ni
Inang Bayan sa isang maliit na kahong may
elektrisidad. Hinabol ni BagONG Sibol si Inang
Bayan. Si Inang Bayan daw ay lumubog sa
libinagn at ang kaluluwang nangaroon ay
nagsipagbal rin kay Bagong Sibol. Iyon ang
kanyang pangarap na gumambala sa kaniyang
katahimikan. Si kamatayan ay lumitaw rin at
nagbala ng kamatayan kay Bagong Sibol kapag
ipinagkait ang kalayaan kay Inang Bayan.
 Malalaman sa pag-uusap na ang tanging asawa
ni Inang Bayan ay si Kalayaan at binanggit pa ang
kaugnayan ng mga baying Kawit at Malolos sa
kanyang asawang ito.

Maraming pagbabanta sina Inang Bayan, Taga-

ilog, Walang Tutol, atbp. na magkaroon ng
patayan kapag hindi ipinagkaloob ni Bagong
Sibol ang kalayaan. Sa pamamagitan ng mga
batang lalakit babaing lumapit at nagsiluhod kay
Bagong Sibol, ipinagkaloob din ang mithing
kalayaan. Nagwakas ang dula sa mga papuring
iniukol kay Bagong Sibol.