You are on page 1of 18

Genesi delle CSM

 Le Cantigas di Santa Maria fanno parte dei


documenti piu' importanti della poesia religiosa
dell' Europa e in particolare della Spagna.
 Furono raccolte tra il 1250 e il 1280 presso la corte
di Alfonso X detto il saggio, re di Castiglia e di
Leòn, il quale fin dall'adolescenza manifestò il suo
amore per le lettere e per la scienza.
 Intorno a lui si creò infatti un circolo di intellettuali,
musicisti e poeti che sotto la sua supervisione
realizzarono la raccolta delle Cantigas di Santa
Maria
Alfonso Fernández, detto El Sabio
 (Toledo, 23 novembre 1221 –
Siviglia, 4 aprile 1284), re
di Castiglia e León (1252-1284)
 considerato il fondatore della
prosa letteraria castigliana
 Fondatore della Scuola di
traduttori di Toledo in cui
saggi musulmani ed ebrei tradu
cevano in castigliano le opere
antiche arabe ed ebraiche.
 Astronomia: Tavole alfonsine.
 Diritto: compilazione del Libro de
las leges
Le cantigas: caratteristiche
A livello strutturale, 2 tipi:
 Cantiga de Refrao (strofe di 4 versi con ritornello)
 Cantiga de Maestrìa (senza ritornello)

Sotto il profilo tematico:


 Cantiga d’amor
 Cantiga d’escarnho
 Cantiga de maldizer
 Cantiga de amigo

Versi: spesso ottonari o decasillabi


CSM: manoscritti

Le Cantigas di Santa Maria sono pervenute a noi in 4


manoscritti del XIII secolo :

 Il Codice J.B.2, della Biblioteca del monastero


dell'Escorial, contiene 417 testi con le rispettive
miniature
 Il Codice T.J.I dell'Escorial
 Il Codice Toledo, oggi alla Biblioteca Nacional di
Madrid
 Il Manoscritto Banco Rari, della Biblioteca
Nazionale di Firenze
CSM: contenuto e struttura
 Corpus: piu' di 400 poesie in gallego ispirate (testualmente e
spesso musicalmente) alle antiche fonti germaniche e latine
dell'eta' classica. Miniature raffiguranti scene inerenti ai testi.

 Distinguibile in DUE CATEGORIE:


 miracoli della Vergine e storie in cui Ella intercede per i suoi
devoti;
 il racconto poetico procede in forma di leggenda.
 ritmo vivace, che si presta anche alla danza sacra, in uso
presso i santuari per alimentare la gioia pur in mezzo alle
penitenze.
 "di lode", preghiere con cui si chiede la Grazia e l'intercessione
per il perdono dei peccati.
 Uso di attributi per la Vergine: "stella", "cammino", "luce", "rosa"...
 Il loro ritmo è genericamente più dolce e delicato.
Cantiga di lode: CSM n.100
«Santa Maria strela do dia»

In testa al manoscritto si legge «Esta è de loor de Sancta Maria»,


"Questa è a lode di Santa Maria"
Santa Maria, strela do dia, 10 Santa Maria stella del giorno,
mostra-nos via pera Deus e nos guia. 12 mostraci il cammino verso Dio e guidaci.

Ca veer faze-los errados 9 Tu fai comprendere la loro colpa ai dispersi


que perder foran per pecados 9 ingannati dai loro peccati;
entender de que mui culpados 9 ma tramite te sono perdonati
son; mais per ti son perdõados 9 dell’audacia che li ha spinti
da ousadia que lles fazia 9 a commettere follie
fazer folia mais que non deveria. 12 che non avrebbero dovuto.

Santa Maria… Santa Maria...

Amostrar-nos deves carreira Mostraci il cammino per raggiungere


por gãar en toda maneira con tutto noi stessi la luce vera
a sen par luz e verdadeira e senza pari che tu sola ci puoi procurare;
que tu dar-nos podes senlleira; poiché a te Dio la concederà
ca Deus a ti a outorgaria e vorrà donarla a noi
e a querria por ti dar e daria. a causa tua, e ce la donerà!

Santa Maria… Santa Maria...

Guiar ben nos pod' o teu siso La tua saggezza più di ogni altra cosa
mais ca ren pera Parayso ci può guidare in Paradiso,
u Deus ten senpre goy' e riso dove Dio conserva la gioia e il riso
pora quen en el creer quiso; per chi ha voluto credere in Lui;
e prazer-m-ia se te prazia e io vorrei, se a te piacesse,
que foss' a mia alm' en tal compannia. che la mia anima fosse in tale compagnia.

Santa Maria… Santa Maria...


Caratteristico il passaggio di modalità fra ripresa e strofa, fra I modo di Re
(protus) e un luminoso VII di Sol (tetrardus). SIMMETRIA perché I modo ha
come repercussa la dominante (LA) e Tetrardus di Sol (VII modo) ha
sempre come repercussa la dominante (RE), che è in questo caso anche
la finalis del ritornello.
Cantiga CSM n.322:
«A Virgen, que de Déus Madre »

 Miracolo (sull’intestazione): Como Santa María


guariu ũu óme en Évora que ouvéra de morrer
dun ósso que se ll' atravessara na garganta.
 Traduzione: a man unable to eat for many weeks
because of a rabbit-bone stuck in his throat
vomits on the Feast of the Virgin and can eat
again.
A Virgen, que de Déus Madre 8| éste, Filla e crïada, 8 4x8
d' acorrer os pecadores 8| sempr' está aparellada. 8

Stanza I
Ca nos non acórr' en día | sinaado nen en óra, 8x8
mais sempre en todo tempo | d' acorrer no-nos demóra
e punna en todas guisas | como non fiquemos fóra
do reino de Déus, séu Fillo, | ond' é Reínna alçada;
A Virgen, que de Déus Madre | éste, Filla e crïada...

Stanza II
Demais sinaadamente | nas grandes enfermidades
de doores e de cuitas | acórre con pïadades.
E de tal razôn com' esta | vos direi, se m' ascuitades,
un gran miragre que fezo | esta Sennor muit' onrrada.
A Virgen, que de Déus Madre | éste, Filla e crïada...

Stanza III
En Évora foi un óme | que ena Virgen fïava
muito e que cada día | a ela s' acomendava;
e avẽo-ll' ũa noite | en sa casa, u cẽava,
que ouvér' a seer mórto | a desóra, sen tardada.
A Virgen, que de Déus Madre | éste, Filla e crïada...

Stanza IV
Ca el gran comedor éra | e metía os bocados
muit' ameúde na boca, | grandes e desmesurados;
e aa noite cẽava | dũus cõellos assados,
atravessou-xe-ll' un ósso | na garganta, e sarrada
A Virgen, que de Déus Madre | éste, Filla e crïada...
Stanza V Stanza VIII
A ouve de tal maneira | que cuidou ser afogado; Quand' a missa ja dizían, | filló-o tosse tan fórte,
ca aquel ósso ll' avía | o gorgomel' atapado que todos cuidaron lógo | que éra chegard' a
mórte.
assí que en pouca d' óra | o ouve tan fórt' inchado,
Mas a Virgen grorïosa, | que dos cuitados cõórte
que fôlego non podía | coller nen ar falar nada.
éste, non quis que morresse | alí daquela vegada,
A Virgen, que de Déus Madre | éste, Filla e crïada...
A Virgen, que de Déus Madre | éste, Filla e crïada...

Stanza VI
Stanza IX
Assí esteve gran tempo | que sól comer non podía
Mas guisou que en tossindo | lle fez deitar
nen bever nengũa cousa | senôn cald' ou agua mantẽente
fría,
aquel ósso pela boca, | ante toda quanta gente
atá que chegou a fésta | da Virgen Santa María,
i estava; e tan tóste | loores de bõa mente
que cae no mes d' agosto, | quand' ela foi
corõada. déron a Santa María, | a Madre de Déus amada.
A Virgen, que de Déus Madre | éste, Filla e crïada... A Virgen, que de Déus Madre | éste, Filla e crïada...

Stanza VII  Più lunga di una lode (racconta


Entôn todos séus parentes | e amigos o fillaron leggenda -> uso dell’ottonario come
nel poema epico)
e aa egreja desta | nóbre Sennor o levaron,
e tẽendo-o por mórto | ant' o altar o deitaron.
E tev' i aquela noite; | e contra a madurgada,
A Virgen, que de Déus Madre | éste, Filla e crïada...
PROTUS Plagale IN
FA: finalis in Re

per Guido D’Arezzo


questo modo
suggerisce
un’atmosfera
solenne/grave.
Confronto con «Altas Undas» di
Rimbaut de Vaqueiras (?)
Altas Undas CSM
 Argomento profano  Argomento sacro
 Dimensione e struttura  Varie dimensioni e
di una tipica «cantiga strutture (però
de amigo» comunque cantigas
 Metrica e rime più de refrao)-> più
lineari poeti/intellettuali
 Varietà metrica e di
 Linguaggio non
spiccatamente gallego rime.
(provenzale)  Galego-portoghese
Rossell e l’imitazione
intermelodica delle CSM
“La utilización de procedimientos intertextuales en
este repertorio demuestraque el monarca y su
equipo de redacción tienen consciencia de la
trascendencia desu proceso de creación, y por
tanto que dotan a su obra de elementos internos -y
no siempre evidentes— de proyección ideológica”.

 Imitaciones de la lírica occitana


 Imitaciones de la lírica francesa
 Imitaciones de la lírica catalana
 Imitaciones del repertorio litúrgico
Los códigos poéticos de la lírica cortesana
trovadoresca entran en colisión ideológica con la
actitud moral y religiosa del rey castellano, y en su obra
lírica el monarca —tanto en el repertorio mariano
como en el repertorio profano— muestra un rechazo
(rifiuto) por el «amor cortés» a pesar de la deuda
(nonostante il debito) que su obra tiene con esa
tradición poética. Esta actitud anticortés se justifica por
el carácter religioso del monarca y porque esa
religiosidad formaba parte de una estrategia política.

OCCITANO: El rey Alfonso y Arnaut Catalan


mantuvieron una «tensó» o debate poético,
«Sénher ara ie-us vein quer[er]» (T 21, 1), cuyo modelo
fue la famosa canción de
amor no correspondido «Can vei la lauzeta mover»
(BdT 70, 43) del no menos
famoso trovador occitano Bernart de Ventadorn.^
El segundo ejemplo de actitud anticortés lo encontramos en
la cantiga 340 del rey Alfonso «A madre de Deus, gloriosa»^
que toma como modelo el alba occitana «S'anc fui belha ni
prezada» (BdT 106, 14) del trovador Cadenet.
La intención del Rey Sabio podría ser la de devolver la
referencia melódica al ámbito mariano originario del modelo
primero
«Ave maris stella»

FRANCESE:
Siguiendo con los repertorios marianos franceses, existirían
también imitaciones melódicas exactas de métrica y música
{contrafactum) como en la cantiga 414’ «Como Deus é
comprida Tríidade» que sería un contrafactum de «Pour
conforter mon cuer et mon courage» de Gautier de Coinci.
 CATALANA:
Según Higin Anglès, con este repertorio catalán estaría
relacionada la cantiga de loor, número 100, «Santa María, /
Strela do día», con el virelai del Llibre Vermeil de Montserrat
«Stella splendens».
No es de extrañar que el Rey Sabio o su entorno de
músicos e intelectuales conociera ese repertorio, y, sin
duda, es un ejemplo de las conexiones culturales entre las
diferentes zonas de la Europa medieval y de sus centros de
peregrinaje mariano.

LITURGICO:
 La cantiga de loor 300, «Multo deveria / orne sempr' a
loar» estaría melódicamente emparentada con «Ubi
caritas et amor» (Anglés 1958, voi. iii-l: 340- 341)
 Etc…

You might also like